Từ năm 2004, để cụ thể hóa một số quy định của Pháp lệnh về Thẩm phán và Hội thẩm TAND năm 1993, Luật Tổ chức TAND năm 2002, các cơ quan nhà nước đã ban hành một số văn bản cụ thể về mối quan hệ giữa Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam và TAND tối cao như Thông tư liên tịch giữa TAND tối cao, Bộ Tư pháp, Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam về giới thiệu Hội thẩm nhân dân[3]; Quy chế về tổ chức và hoạt động của Hội thẩm TAND [Ban hành kèm theo Nghị quyết liên tịch số 05/2005/NQLT/TANDTC-BNV-UBTWMTTQVN ngày 05/12/2005 của TAND tối cao, Bộ Nội vụ, Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam]; Thông tư của TAND tối cao hướng dẫn việc giới thiệu bầu và đề nghị miễn nhiệm, bãi nhiệm Hội thẩm TAND huyện, quận ở nơi không tổ chức Hội đồng nhân dân[4]…
Mặc dù theo quy định chung, trách nhiệm xây dựng đội ngũ cán bộ các cơ quan nhà nước, trong đó có TAND là của nhà nước nhưng với một số chức danh như Thẩm phán, Kiểm sát viên, HTND thì pháp luật nước ta quy định một số cơ quan, tổ chức ngoài nhà nước như MTTQ Việt Nam, Hội Luật gia Việt Nam cũng có trách nhiệm tham gia. Tuy nhiên, trong thực tế việc MTTQ Việt Nam tham gia tuyển chọn Thẩm phán, giới thiệu HTND và phạm vi mối quan hệ giữa MTTQ Việt Nam với các cơ quan tư pháp nói chung, với TAND tối cao nói riêng còn khá hẹp. Kết quả thực hiện chủ yếu tập trung ở một số lĩnh vực sau đây:
Về công tác phối hợp tuyển chọn Thẩm phán
Trước năm 2015, theo quy định pháp luật, Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam là thành viên Hội đồng tuyển chọn Thẩm phán TAND tối cao, Thẩm phán Tòa án quân sự Trung ương; Ủy ban MTTQ cấp tỉnh là thành viên Hội đồng tuyển chọn Thẩm phán cấp tỉnh, cấp huyện. Để góp phần làm cho việc tuyển chọn Thẩm phán được chính xác và chất lượng, Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam đã hướng dẫn Ủy ban MTTQ các địa phương tổ chức lấy ý kiến nhân dân nơi cư trú để nhận xét người được giới thiệu tuyển chọn làm Thẩm phán[5]. Ý kiến nhận xét của nhân dân được đại diện Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam và Ủy ban MTTQ cấp tỉnh tổng hợp phản ánh trong các Hội đồng tuyển chọn để cân nhắc, xem xét trước khi đề nghị cấp có thẩm quyền bổ nhiệm làm Thẩm phán. Mỗi năm Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam và Ban Thường trực Ủy ban MTTQ các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương tham gia tuyển chọn được hàng trăm người đủ tiêu chuẩn, điều kiện để trình cơ quan có thẩm quyền xem xét bổ nhiệm là Thẩm phán.
Theo quy định của Luật Tổ chức TAND năm 2014, đại diện Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam là thành viên Hội đồng tuyển chọn, giám sát Thẩm phán quốc gia. Thực hiện nhiệm vụ này, đại diện Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam đã phối hợp với các cơ quan trong Hội đồng xem xét, tuyển chọn những người đủ tiêu chuẩn để trình Quốc hội phê chuẩn làm Thẩm phán TAND tối cao và những người đủ tiêu chuẩn để đề nghị Chủ tịch nước bổ nhiệm làm Thẩm phán cao cấp, trung cấp và sơ cấp. Tại Quyết định số 1310/QĐ-CTN ngày 03/7/2015 của Chủ tịch nước, Chủ tịch nước đã bổ nhiệm 12 người làm Thẩm phán TAND tối cao và 63 người làm Thẩm phán cao cấp. Hiện nay, mỗi năm Hội đồng tuyển chọn và giám sát Thẩm phán quốc gia tuyển chọn được hàng chục người đủ tiêu chuẩn và điều kiện để trình Chủ tịch nước bổ nhiệm, bổ nhiệm lại làm Thẩm phán TAND cấp cao, cấp tỉnh và cấp huyện.
Về công tác phối hợp thực hiện chế định Hội thẩm nhân dân
Chế định HTND là một hình thức giám sát trực tiếp tại phiên tòa của nhân dân đối với những người tiến hành tố tụng và các cơ quan tiến hành tố tụng. Mối quan hệ phối hợp giữa Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam và TAND tối cao trong việc thực hiện chế định HTND chủ yếu là việc ban hành các văn bản hướng dẫn Ủy ban MTTQ các địa phương phối hợp với TAND cùng cấp hiệp thương lựa chọn người đủ tiêu chuẩn và điều kiện để giới thiệu cho Hội đồng nhân dân bầu làm HTND và giúp đỡ HTND thực hiện nhiệm vụ.
Công tác giới thiệu HTND đã thực hiện thành nề nếp trong suốt nhiều năm qua. Mỗi nhiệm kỳ Hội đồng nhân dân, Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp tỉnh, cấp huyện trong cả nước đã phối hợp với TAND cùng cấp hiệp thương giới thiệu để Hội đồng nhân dân cùng cấp bầu hàng ngàn người làm HTND. Chất lượng HTND ngày càng nâng cao.
Thực hiện quy định của Luật Tổ chức TAND năm 2014 về “Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam chủ trì phối hợp với Bộ Nội vụ và Tòa án nhân dân tối cao trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội [UBTVQH] ban hành Quy chế tổ chức và hoạt động của Đoàn Hội thẩm”[6], Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam được UBTVQH giao chủ trì soạn thảo Quy chế này. Thực hiện nhiệm vụ này, Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam đã tiến hành thành lập ban soạn thảo, tổ biên tập xây dựng “Quy chế tổ chức và hoạt động của Đoàn Hội thẩm” với sự tham gia của đại diện TAND tối cao, Bộ Nội vụ, Bộ Quốc phòng… Việc soạn thảo Quy chế được tiến hành theo đúng quy định của Luật Ban hành văn bản QPPL để đưa ra UBTVQH xem xét quyết định. Ngày 13/6/2016, UBTVQH đã ra nghị quyết ban hành “Quy chế tổ chức và hoạt động của Đoàn Hội thẩm”[7]. Quy chế này về cơ bản đã giải quyết được những khó khăn tồn tại trong tổ chức và hoạt động của Đoàn Hội thẩm. Đây cũng có thể coi là kết quả cụ thể, có hiệu quả nhất về mối quan hệ giữa Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam và TAND tối cao sau khi có Luật Tổ chức TAND năm 2014 và Luật MTTQ Việt Nam năm 2015.
Về hoạt động giám sát
Hoạt động giám sát của MTTQ Việt Nam đối với các cơ quan tư pháp, người tiến hành tố tụng nói chung, Thẩm phán, HTND nói riêng, đã được quy định tại nhiều văn bản pháp luật như Hiến pháp năm 2013, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Tổ chức TAND và Luật MTTQ Việt Nam… Tuy nhiên, do thiếu các cơ chế cụ thể nên hoạt động giám sát của MTTQ Việt Nam đối với tổ chức và hoạt động của các Tòa án trong thực tế chưa nhiều và khá hình thức.
Hoạt động giám sát của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam đối với đội ngũ Thẩm phán được thực hiện vừa trực tiếp, vừa gián tiếp. Giám sát trực tiếp được hiểu là việc đại diện MTTQ Việt Nam tham gia trong Hội đồng tuyển chọn Thẩm phán, trực tiếp nghiên cứu hồ sơ của người được giới thiệu tuyển chọn, trực tiếp tham dự các phiên họp của hội đồng tuyển chọn, trực tiếp biểu quyết từng trường hợp được giới thiệu tuyển chọn… Còn gián tiếp có thể hiểu là việc thông qua phản ánh của đội ngũ HTND. Trong quá trình tham gia các phiên tòa các HTND sẽ có những thông tin trực tiếp về năng lực chuyên môn và các vấn đề khác của Thẩm phán để khi cần thiết có thể trao đổi, phản ánh với Ủy ban MTTQ cùng cấp. Một hình thức giám sát gián tiếp nữa là thông qua việc tổng hợp ý kiến, kiến nghị của nhân dân, nhất là nhân dân nơi cư trú của người Thẩm phán, chủ yếu là về đạo đức, tư cách, việc chấp hành các quy định của pháp luật, quy định của địa phương; mối quan hệ của Thẩm phán và gia đình với nhân dân và chính quyền sở tại. Với cách làm như trên, những vấn đề về năng lực trình độ, phẩm chất đạo đức của Thẩm phán cơ bản là được MTTQ Việt Nam nắm rõ. Việc nắm bắt được tình hình, đặc điểm của đội ngũ này là cơ sở để MTTQ Việt Nam tham gia vào công tác xây dựng đội ngũ Thẩm phán TAND các cấp.
Với vai trò là “cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân, tham gia xây dựng nhà nước, tổ chức các hoạt động giám sát và phản biện xã hội[8]” của MTTQ Việt Nam, để góp phần giúp cho Mặt trận làm tốt hơn vai trò này, tới đây nhà nước cần nghiên cứu để sửa đổi, bổ sung một số văn bản pháp luật hiện hành nhằm hoàn thiện hơn pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam trong công tác tuyển chọn Thẩm phán, giới thiệu HTND và giám sát hoạt động của các cơ quan tư pháp, tập trung vào một số vấn đề sau:
- Thứ nhất, về giám sát đối với tổ chức và hoạt động của đội ngũ Thẩm phán [tuyển chọn, bổ nhiệm, bãi nhiệm Thẩm phán]: Có cơ chế cụ thể về việc đại diện Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam tham gia Hội đồng tuyển chọn, giám sát Thẩm phán quốc gia, nhất là việc tổ chức lấy ý kiến nhân dân đối với người được giới thiệu tuyển chọn làm Thẩm phán sao cho thiết thực, tránh hình thức, coi đây là điều kiện bắt buộc để nâng cao chất lượng công tác tuyển chọn. Luật hóa một số nội dung trong Quy chế tổ chức và hoạt động của Hội đồng tuyển chọn, giám sát Thẩm phán quốc gia. Theo đó, Hội đồng cần dành thời gian thỏa đáng để các thành viên Hội đồng, trong đó có đại diện Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam nghiên cứu thấu đáo các hồ sơ đề nghị tuyển chọn và rất cần thiết phải tổ chức các phiên họp toàn thể Hội đồng để thảo luận, quyết định từng trường hợp một chứ không để tình trạng gửi văn bản góp ý như một số thành viên đã làm thời gian qua.
- Thứ hai, sửa đổi các quy định về quyền và trách nhiệm của HTND để HTND thực sự làm tốt vai trò thay mặt nhân dân giám sát hoạt động xét xử của nhà nước thông qua hoạt động tại các phiên tòa; đồng thời, còn phải làm nhiệm vụ tuyên truyền phổ biến pháp luật cho nhân dân; trách nhiệm của Hội thẩm nếu bản án mà mình tham gia xét xử bị hủy hoặc cải sửa do lỗi chủ quan của Hội thẩm; quy định rõ trách nhiệm của TAND tối cao và TAND các địa phương trong việc tạo điều kiện cho HTND, Đoàn HTND thực hiện nhiệm vụ cả về chuyên môn, nghiệp vụ, cả về trang phục, phụ cấp và kinh phí hoạt động…
- Thứ ba, quy định cụ thể cơ chế để Ủy ban MTTQ Việt Nam, các tổ chức thành viên của Mặt trận tham gia một số lĩnh vực tố tụng kể cả hình sự, dân sự và hành chính để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân và các đoàn viên, hội viên của mình.
[1] Điều 9 Hiến pháp năm 2013.
[2] Điều 102 Hiến pháp năm 2013.
[3] Thông tư liên tịch số 01/2004/TTLT-TANDTC-UBTWMTTQVN ngày 01-03-2004 của TAND tối cao - Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam hướng dẫn về việc chuẩn bị nhân sự và giới thiệu bầu Hội thẩm TAND.
[4] Thông tư số 03/2009/TT-TANDTC, ngày 05/3/2009 của TAND tối cao.
[5] Thông tri số 02/MTTW ngày 10/6/1998 của Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam hướng dẫn tổ chức hội nghị nhân dân lấy ý kiến nhận xét người được giới thiệu tuyển chọn làm Thẩm phán TAND.
[6] Điều 91 Luật Tổ chức TAND năm 2014.
[7] Nghị quyết số 1213/2016/ UBTVQH13 ngày 13/6/2016 của UBTVQH khóa XIII.
[8] Điều 9 Hiến pháp năm 2013.