Thực nghiệm điều tra là biện pháp điều tra được tiến hành thông qua các hoạt động thí nghiệm, thực nghiệm đặc biệt trong điều kiện tương tự như điều kiện mà hành vi, sự việc, hiện tượng cần kiểm tra, xác minh đã diễn ra trước đây để có cơ sở khách quan kết luận về hành vi, sự việc, hiện tượng đó phục vụ công tác điều tra, xử lý vụ án hình sự.
1. Cơ sở pháp lý
Căn cứ Điều 204 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 [BLTTHS] thực nghiệm điều tra được quy định như sau:
“Điều 204. Thực nghiệm điều tra
1. Để kiểm tra, xác minh tài liệu, tình tiết có ý nghĩa đối với việc giải quyết vụ án, Cơ quan điều tra có thể thực nghiệm điều tra bằng cách dựng lại hiện trường, diễn lại hành vi, tình huống hoặc những tình tiết khác của một sự việc nhất định và tiến hành các hoạt động thực nghiệm cần thiết. Khi thực nghiệm điều tra phải đo đạc, chụp ảnh, ghi hình, vẽ sơ đồ, ghi rõ kết quả thực nghiệm điều tra vào biên bản.
Nghiêm cấm việc thực nghiệm điều tra xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của người tham gia thực nghiệm điều tra và người khác.
2. Trước khi tiến hành thực nghiệm điều tra, Điều tra viên phải thông báo cho Viện kiểm sát cùng cấp biết về thời gian và địa điểm tiến hành thực nghiệm điều tra. Kiểm sát viên phải có mặt để kiểm sát việc thực nghiệm điều tra. Nếu Kiểm sát viên vắng mặt thì phải ghi rõ vào biên bản.
3. Điều tra viên chủ trì tiến hành thực nghiệm điều tra và việc thực nghiệm điều tra phải có người chứng kiến.
Khi tiến hành thực nghiệm điều tra, Cơ quan điều tra có thể mời người có chuyên môn tham gia. Trường hợp cần thiết, người bị tạm giữ, bị can, người bào chữa, bị hại, người làm chứng có thể tham gia.
4. Trường hợp cần thiết, Viện kiểm sát tiến hành thực nghiệm điều tra. Việc thực nghiệm điều tra được tiến hành theo quy định tại Điều này.”
2. Nội dung, thủ tục thực nghiệm điều tra trong vụ án hình sự
Quá trình thu thập các thông tin, tài liệu về hành vi phạm tội và vụ án từ các nguồn tin khác nhau và bằng các biện pháp khác nhau, cho nên mức độ đầy đủ và tính xác thực cũng khác nhau. Việc kiểm tra và xác minh những tài liệu, những tình tiết có ý nghĩa đối với vụ án có nhiều biện pháp điều tra khác nhau, trong đó thực nghiệm điều tra là một hoạt động có hiệu quả cao. Tuy nhiên, không phải vụ án nào cũng tiến hành thực nghiệm điều tra mà chỉ những trường hợp cần thiết.
Thực nghiệm điều tra bao gồm bao gồm dựng lại hiện trường, diễn lại hành vi, tình huống hoặc những tình tiết khác của một sự việc nhất định và tiến hành các hoạt động thực nghiệm cần thiết. Dựng lại hiện trường là tạo lại hiện trường như khi phát hiện vụ án xảy ra. Việc dựng lại hiện trường có thể trong trường hợp hiện sau khi xảy ra vụ án đã được tiến hành khám nghiệm và sau đó cho giải phóng hiện trường hoặc vụ án đã xảy ra mặc dù chưa được khám nghiệm những đã bị quét dọn, giải phóng không còn hiện trường, cần phải dựng lại để nghiên cứu, phát hiện các thông tin dấu vết.
Diễn lại hành vi là yêu cầu bị can, bị cáo thực hiện lại quá trình phạm tội của mình để CQĐT xác định có phù hợp với thực tế khách quan cũng như có phù hợp với các tài liệu chứng cứ khác hay không. Ví dụ: Thực nghiệm để xác định có thể xảy ra tự chaý hay vụ cháy do bị đối tượng đốt; thực nghiệm vết phanh của xe ô tô để xác định tốc độ của xe khi gây tai nạn.
Điều tra viên chủ trì tiến hành thực nghiệm điều tra và việc thực nghiệm điều tra phải có người chứng kiến và phải lập thành văn bản theo quy định. Khi thực nghiệm điều tra phải đo đạc, chụp ảnh, ghi hình, vẽ sơ đồ, ghi rõ kết quả thực nghiệm điều tra vào biên bản.Khi tiến hành thực nghiệm điều tra, Cơ quan điều tra có thể mời người có chuyên môn tham gia, người có chuyên môn tham gia thực nghiệm điều tra thì tùy từng loại hiện trường cần thực nghiệm, tùy từng lĩnh vực mà mời người có chuyên môn tham gia cho phù hợp. Trường hợp cần thiết, người bị tạm giữ, bị can, người bào chữa, bị hại, người làm chứng có thể tham gia.
Ví dụ: Bị can khai chỉ một mình vào phá khóa lấy trộm tài sản trong kho, nhưng thực tế các kiện hàng trong kho đã bị mất đều nặng tới 90kg. Trong trường hợp này cần phải thực nghiệm để xem một mình đối tượng có thể mang vác được kiện hàng nặng như vậy không,hay còn đối tượng khác tham gia.
Quá trình thực nghiệm điều tra không được xâm phạm đến danh dự, nhân phẩm, gây ảnh hưởng đến sức khỏe của những người tham gia vào việc thực nghiệm điều tra như không được thực nghiệm điều tra các hành vi cưỡng dâm, hiếp dâm, dâm ô. Các hành động giết người, gây thương tích chỉ làm những động tác có tính chất mô phỏng để xác định tư thế, chiều hướng các đòn đánh, thời gian diễn biến logic, phù hợp hay không.
Quá trình giám sát điều tra, nếu thấy những tài liệu chứng cứ điều tra vụ án mà CQĐT thu thập được chưa đầy đủ, có những mâu thuẫn thì Viện kiểm sát tiến hành thực nghiệm điều tra [như khi hồ sơ vụ án đã chuyển cho cơ quan Kiểm sát]. Việc thực nghiệm điều tra do Viện kiểm sát tiến hành cũng được thực hiện theo quy định tại Điều này.