TẠP CHÍ KHOA HỌCKhoa học Xã hội, Số 19 [4/2020] tr. 93 - 99NHỮNG GIÁ TRỊ GIÁO DỤC ĐỐI VỚI TRẺ EM QUA HÌNH TƯỢNGDẾ MÈN TRONG TÁC PHẨM DẾ MÈN PHIÊU LƯU KÍ CỦA NHÀ VĂNTÔ HOÀINgô Thị PhượngTrường Đại học Tây BắcTóm tắt: Dế Mèn phiêu lưu kí là sáng tác tiêu biểu của nhà văn Tô Hoài. Trong sáng tác này, Dế Mèn là hìnhtượng độc đáo. Với phần đời non trẻ, Dế Mèn là một chàng trai tự lập, có khát vọng nhưng còn hống hách và hiếuthắng. Khi đã trưởng thành, Dế Mèn trở thành một chàng dế chín chắn, trọng lẽ phải, có tâm hồn phong phú, cóước mơ đi xa. Thông qua nhân vật, Tô Hoài đã gửi đến trẻ em những bài học nhẹ nhàng và thấm thía về nhân cáchvà đạo lý làm người.Từ khoá: Dế Mèn, Tô Hoài, bài học, trẻ em.1. Đặt vấn đềTrong chương trình đào tạo cử nhân Giáodục Tiểu học và Mầm non tại Trường Đại họcTây Bắc, học phần Văn học chiếm thời lượng60 giờ. Ở chương trình chi tiết, một số tác phẩmthuộc văn học Việt Nam đã được tuyển chọn đểgiảng dạy, trong đó có Dế Mèn phiêu lưu kí củanhà văn Tô Hoài. Tuy nhiên, khi tham khảo tàiliệu để trực tiếp giảng dạy, cá nhân tôi tự nhậnthấy rằng, những đơn vị kiến thức về tác phẩmtrong giáo trình còn sơ sài, chưa thấu triệt. Xétthấy tính cần thiết của việc biên soạn một tàiliệu nhỏ phục vụ giảng dạy, tôi tiến hành nghiêncứu hình tượng nhân vật trung tâm của tác phẩmvới mong muốn được bổ khuyết thêm kiến thứccho bản thân và sau đó, giúp cho sinh viên chínhquy và học viên vừa làm vừa học có cái nhìnđầy đủ hơn về tác phẩm.2. Nội dung2.1. Khái quát tác phẩm Dế Mèn phiêulưu kíTác phẩm Dế Mèn phiêu lưu kí của nhà vănTô Hoài là một sáng tác đồng thoại độc đáo,vừa dành cho người trưởng thành, vừa có sứchấp dẫn lớn đối với trẻ em. Trong tác phẩm,nhân vật Dế Mèn là hình tượng trung tâm, giàuý nghĩa. Với phong cách riêng biệt, cảm hứngnhân văn đời thường, vốn hiểu biết phong phú,sâu sắc về phong tục tập quán của nhiều vùngmiền, bút pháp đặc sắc, lối trần thuật hóm hỉnh,sinh động, vốn từ vựng giàu có, giàu chất thơvà đặc biệt là khả năng quan sát độc đáo, tác giảTô Hoài đã sáng tạo hình tượng Dế Mèn đầythân thương, chân thực trong lòng người đọcbao thế hệ. Vì vậy, tác phẩm chiếm vị trí quantrọng trong chương trình văn học dành cho lứatuổi mầm non và tiểu học.Để có cái nhìn trọn vẹn về tác phẩm, chúngtôi muốn điểm lại những thông tin quan trọngvề tác giả của Dế Mèn phiêu lưu kí. Tác giả TôHoài tên thật là Nguyễn Sen, ông sinh năm 1920và mất năm 2014. Ngoài bút danh Tô Hoài, ôngcòn có bút danh khác như Mắt Biển, Mai Trang,Hồng Hoa, Duy Phương... Tô Hoài là nhà vănnổi tiếng cả trước và sau Cách mạng tháng Tám.Tô Hoài đến với nghề văn vừa ngẫu nhiên vàvừa tình cờ. Một lần được nhà văn Vũ NgọcPhan và Nguyễn Công Hoan giới thiệu với ôngchủ nhà xuất bản Tân Dân là Vũ Đình Long, nhàkinh doanh báo chí này đề nghị ông viết mộttruyện để thử bút. Thế là truyện Con dế mèn rađời. Truyện vừa in xong đã ngay lập tức có mộtlượng độc giả lớn. Sau đó, vì được lời đặt hàngcủa nhà xuất bản, Tô Hoài đã sáng tác truyện Dếmèn phiêu lưu kí dài gấp đôi truyện Con dế mèn.Cả hai gộp lại thành truyện dài Dế mèn phiêulưu kí, in lần đầu năm 1941, khi đó, Tô Hoàimới 21 tuổi, cái tuổi mà tâm hồn còn non trẻ vàham phiêu lưu. Chính vì vậy, tâm lí của ngườisáng tác rất gần gũi với tâm lí lứa tuổi trẻ em.Truyện gồm 10 phần, viết dưới dạng truyện kí,93nhân vật Dế Mèn ở ngôi thứ nhất, tạo cảm giácchân thực, gần gũi và sinh động.2.2. Hình tượng Dế Mèn trong tác phẩm DếMèn phiêu lưu kíKhi tiếp cận với tác phẩm, người đọc khôngkhó để có thể nhận ra kết cấu hình tượng ở Dếmèn phiêu lưu kí. Nhân vật Dế Mèn có hai phầnđời: Phần đời non trẻ và phần đời trưởng thành.Phần đời non trẻ là quãng thời gian Dế Mènvừa được mẹ tách ra khỏi đàn, đến sống bên bờđầm nước rồi làm dế chọi cho bọn trẻ. Phần đờitrưởng thành được bắt đầu từ khi bị bác XiếnTóc cắt đi hai cái râu như một hồi chuông cảnhtỉnh cho đến hết tác phẩm. Mỗi phần đời ấy, tínhcách của Dế Mèn lại có những biến đổi phù hợpvới tâm lý, lứa tuổi riêng.2.2.1. Phần đời non trẻTừ khi ấu thơ, Dế Mèn có nhiều đức tính đángtrân trọng. Mèn may mắn được thừa hưởng tínhđộc lập, tự giác của dòng họ và biết trân trọng,tự hào sâu sắc vì có đức tính ấy: “Tôi sống độclập từ thuở bé. Ấy là tục lệ lâu đời trong họ dếchúng tôi” [1]. Khi mẹ vừa sinh Mèn cùng haingười anh khác được hai ngày, Mèn đã được mẹcho ra ở riêng. Mặc dù là “em út, bé nhất” nhưngMèn không tỏ ra yếu đuối, ỷ lại, dựa dẫm. Thêmvào đó, Dế Mèn có được sự chỉ bảo ân cần vànghiêm khắc của người mẹ nhiều kinh nghiệmsống. Mẹ thường bảo các con rằng: “Tính ỷ lại,xấu lắm, rồi ra đời không làm nên trò trống gìđâu”. Là con út, nhưng không vì thế mà Dế Mènmuốn được mẹ nuông chiều ôm ấp, Mèn cũngra ở riêng như các anh cùng lứa và trong sâuthẳm Dế Mèn “cũng không buồn, trái lại, cònlấy làm khoan khoái vì được ở một mình nơithoáng đãng, mát mẻ”. Lúc đã một mình mộthang, Dế đã biết “tôi sẽ sung sướng hay tôi khổsở, cái đó tuỳ ở như tính tình tôi khôn ngoan hayđần độn”. Từ đó, Dế lấy sự “được ung dung độclập một mình là điều thích lắm” [1]. Với nhữngdòng tự bạch say mê và thành thực, suy nghĩ vàtâm lí của Dế Mèn cho thấy ngay từ ấu nhi đãcó đức tính độc lập. Con người cũng vậy, tự lậpluôn là đức tính cần phải có. Đức tính đó đượcnuôi dưỡng, cắt chiết từ gia đình và phải rèn rũaqua sự tự giác của bản thân.94Sẵn có tính tự lập, “chàng dế thanh niên”đã biết chăm lo giữ gìn sức khoẻ, luôn có ýthức xây dựng chế độ ăn uống, cơ thể vì thế rấtcường tráng, khoẻ mạnh. Mèn biết “ăn uốngđiều độ và làm việc có chừng mực” nên cómột cơ thể khoẻ mạnh: “đôi càng mẫm bóng”,những cái vuốt ở chân cứng dần và nhọn hoắt,đôi cánh dài kín tận chấm đuôi, mỗi khi vũlên thì đôi cánh tạo ra tiếng phành phạch giòngiã, sợi râu dài và uốn cong một vẻ hùng dũng.Dáng đi đứng của Mèn cũng rất oai vệ. Diệnmạo bề ngoài của Mèn được miêu tả một cáchchi tiết bằng bút pháp lí tưởng hoá. Đây là đặcđiểm thứ hai mà Tô Hoài hướng tới cho trẻ em.Thể lực là nền tảng khởi đầu để làm nên cuộcsống. Giá trị của sức khoẻ với trẻ em sẽ chiphối giá trị của trí tuệ và khát vọng.Còn bé bỏng nhưng Dế Mèn yêu lao động,biết lo xa. Được mẹ cho một cái tổ tạm thời,Dế Mèn thấy rằng cần phải củng cố nó. Vì vậy“suốt buổi chui vào hang, hì hục đào đất đểkhoét một cái ổ lớn làm thành cái giường ngủsang trọng… Rồi cũng biết lo xa như các cụ già,tôi đào hang sâu sang hai ngả làm những conđường tắt, những cửa sau, những ngách thượng,phòng khi gặp việc nguy hiểm, có thể thoát thânra lối khác” [1]. Chi tiết này chứng tỏ Mèn rấtthông minh và sớm biết nhìn xa trông rộng.Dế Mèn thích kết giao, ghét sự nhàm chánvà khát khao khám phá thế giới. Ngày nào cũngvậy, khi đêm xuống, Dế nghỉ đào hang và “rađứng ở cửa, họp cùng anh em chòm xóm quanhbờ ruộng, vừa gẩy đàn vừa hát một bài hát hoànghôn chào tạm biệt ông mặt trời”, cùng các lânbang gẩy đàn, thổi sáo, cùng nhau ca hát, nhảymúa linh đình đến tận sáng bạch. Do luôn mongmuốn tìm hiểu khám phá thế giới nên chẳngbao lâu, Dế Mèn cảm thấy “ngày nào, đêm nào,sớm và chiều nào cũng ngần ấy thứ việc, thứchơi. Kể đời mà được như thế thì cũng khá annhàn, nhưng mới đầu còn thấy hay hay, về saucũng nhàm dần”[1]. Sự nhàm chán mà Dế cảmthấy bắt đầu từ sở thích khát khao khám phá thếgiới. Ước mơ chính đáng ấy thiết nghĩ đáng trântrọng và cần phải có trong trẻ em. Tô Hoài trântrọng những giấc mơ của Dế Mèn và thông quađó trân trọng những giấc mơ của trẻ em, coi đólà bệ phóng, là kịch bản cuộc đời để con ngườikhông vô định, mất phương hướng.Bên cạnh những ưu điểm ấy, Dế Mèn cũngcó một vài nhược điểm mà nhược điểm lớn nhấtcủa Mèn là sự hung hăng, hống hách, xốc nổi.Biết mình có sức khoẻ và tốt mã hơn ngườinên rất táo tợn, dám “cà khịa với tất cả mọi bàcon trong xóm”. Khi không ai đáp lời, Dế bỗngtưởng mình “có thể sắp đứng đầu thiên hạ rồi”.Mèn bắt nạt mấy chị Cào Cào, mấy anh GọngVó yếu ớt và gây ra cái chết thương tâm của DếChoắt [1]. Sau này khi đã trưởng thành, Mèn đãngộ ra rằng: “Những gã xốc nổi thường lầm cửchỉ ngông cuồng là tài ba”. Sự hung hăng hốnghách đó rồi sẽ bị trả giá. Dế thừa nhận: “hunghăng, hống hách, láo chỉ tổ đem thân mà trả nợcho những cử chỉ ngu dại của mình thôi”. Vì coimình là kẻ đứng trên thiên hạ nên khi Dế Choắtnhờ Mèn đào hang thì Mèn từ chối, không giúpđỡ. Lý do từ chối chỉ vì: “Choắt bẩm sinh yếuđuối nên tôi coi thường”. Do đó, những lời củaDế Choắt nói ra cũng bị bỏ ngoài tai, không chútbận tâm. Cho đến một hôm, trời mưa lớn, chịCốc đến bờ đầm kiếm ăn, Mèn bèn nghĩ mưutrêu chị Cốc. Dế Choắt khuyên Mèn nên biết sợ.Mèn bèn nói: “Mày bảo tao sợ cái gì? Mày bảotao còn biết sợ ai hơn tao nữa!”. Chị Cốc nghelời trêu ghẹo của Dế Mèn bèn nổi đoá và tưởngnhầm lời trêu là của Dế Choắt. Mỏ Cốc như cáidùi sắt, chọc xuyên cả đất. Rúc trong hang màbị trúng hai mỏ, Choắt quẹo xương sống, lăn rakêu váng. Choắt đã tắc thở. Bài học đường đờiđầu tiên mà Dế Choắt trăng trối lại cho Mènlà: “Ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có ócmà không biết nghĩ sớm muộn cũng phải mangvạ vào mình đấy”, làm cho Mèn suy nghĩ rấtnhiều, Mèn đắp một nấm mộ to, đứng lặng giờlâu, nghĩ về bài học đường đời đầu tiên. Nhưngcái tính ngỗ ngược của Mèn không thể sửa ngayđược. Khi Mèn bị bọn trẻ con bắt làm đồ chơithì thói ngông cuồng của Mèn càng được dịpphát triển. Sau vài trận chọi nhau và được côngnhận là nhà vô địch thì Mèn không còn biết đâulà phải trái nữa. Những lời tung hô chiến thắngđã đẩy Mèn tới đỉnh điểm của thói tự cao, tự đại.Mèn đã bỏ ngoài tai lời van xin của một chú dếcon vừa mới ra đời ít hôm “em lậy bác, bác thacho em, em vừa ra đời mấy hôm, bác là ngườilớn, bác đã có răng, có càng to rồi”. Mèn “thảnnhiên”, “chiến ngay thằng bé”, nó khóc hu hurồi chạy quanh lồng. Mèn thoả mãn đứng nhìn,sự việc đó được bác Xiến Tóc chứng kiến vàMèn phải tỉnh ngộ.Rõ ràng, thói xấu của Dế Mèn khi còn thơdại là điều khó tha thứ. Việc Choắt phải trả giáthay bạn và cả việc bác Xiến Tóc cắt đi của Mènhai cái râu như một hồi chuông cảnh tỉnh vớiMèn. Sai lầm không loại trừ ai khi người ta trẻ,nhưng cái giá phải trả lại hoàn toàn khác nhau.Điều quan trọng là biết nhận ra sai lầm và biếtsửa sai mới là đáng quý.2.2.2. Phần đời trưởng thànhĐi qua thời non trẻ, Mèn chín chắn dần. Khiđã trưởng thành, Mèn trở thành một chú dế khácbiệt so với trước mà cú huých chính là lời khuyêncủa bác Xiến Tóc. Trước hành động nhẫn tâmvới đồng loại trong các cuộc chọi dế, bác XiếnTóc đã cảnh cáo Dế Mèn bằng cách “cắn cụt đihai sợi râu mượt óng” mà Mèn rất tự hào. Mặc dùđau điếng nhưng Mèn đành im lặng, không dámhé răng. Mèn hoàn toàn tỉnh ngộ và tự vấn lươngtâm mình: “Hôm trước ta đã vướng điều lầm lỗi,bây giờ lại mắc lỗi nữa. Ôi, ta hèn lắm… Thôithôi, giấc mê kia đã tỉnh ra rồi”. Mèn kinh hãinhận ra rằng: “Tôi chỉ làm ác mà tôi không biết”.“Cuộc đời đã nửa thời xuân mà chưa làm nổiđiều gì gọi là có ích”. Mèn tự thấy phải thay đổinếp sống, nếp nghĩ. Mèn đã tìm cách thoát khỏibọn trẻ. Cái lồng nuôi dế giống như địa ngục, nógiam hãm và cầm tù thể xác và suy nghĩ của DếMèn. Sự “ăn năn tội lỗi” thôi thúc Mèn muốntrốn thoát. Trốn lần thứ nhất, không thành, trốnlần thứ hai, Mèn nhận lại trang đời mới. Nhữngkiêu hãnh, hống hách thuở xuân thì vụn vỡ. Từđây, Dế Mèn là con người khác, những phẩmchất đáng quý dần dần bộc lộ.Trước hết, khi trưởng thành, Dế Mèn biết ânhận. Hối hận giống như quả trứng mà thoả mãnsản sinh. Những sai lầm lúc gây nên cái chếtcủa Dế Choắt và khi làm dế chọi ám ảnh, daydứt suốt phần đời còn lại. Mèn tự nhận ra rằngvinh quang xây trên nền ích kỉ sẽ nhận lại sự ânhận và đáng xấu hổ. Sự ân hận xuất hiện nhiều95lần trong phần đời còn lại của Dế Mèn: khi đãkết bạn và đang chèo thuyền với Dễ Trũi; ânhận khi gặp lại bác Xiến Tóc trong lễ hội mùaxuân. Mèn mang mối hận suốt đời, lấy đó là mộtbài học để chiêm nghiệm, nó thường trực và cósức sống lâu bền. Những kiêu căng ngạo mạnvì chiến thắng đồng loại đã hoàn toàn trốn sạchtrong tâm trí Mèn, giờ đây chỉ còn lại sự hốihận. Vì biết mình sai nên khi bị bác Xiến Tóctrừng phạt Mèn không oán hận: “tôi chẳng mảymay thù oán bác Xiến Tóc, mà tôi còn phục báclà người tài giỏi, bụng dạ rộng rãi, đường đườngmột đấng anh hào, côn quyền hơn sức lược thaogồm tài”. Cuộc đời của con người có thể mắcsai lầm, có thể vấp ngã nhưng con người biếtđứng lên sửa chữa và thấy đó làm bài học chomình thì đó là con người trưởng thành.Khi trưởng thành, Dế Mèn luôn có tinh thầnlạc quan và tâm hồn phong phú, sâu sắc. DếMèn vẫn rất hay hát, hát cả lúc cuộc sống yênbình lẫn lúc khốn đốn. Thường thì khi bước quathời non trẻ, những va đập của cuộc sống khiếntrái tim có thể chai sạn, Dế Mèn lại không thế,tiếng hát của Dế Mèn là khúc tráng ca về cuộcsống tươi đẹp. Mèn hát khi ở cửa tổ lúc mới raở riêng, khi bị giam ở hang Chim Trả làm quảngia. Dế Mèn đặt ra các câu hát có hồn, “nhữngbài hát mới, những bài hát ai oán thân phận,những bài hát tâm sự, những bài hát mang hivọng xa”[1]. Thường thì người bi quan thấy khókhăn ở trong từng cơ hội, người lạc quan thấy cơhội trong từng khó khăn. Mèn thuộc trường hợpthứ hai. Mèn hát và hát rất nhiều khi gặp nguyhiểm. Bài hát là một tín hiệu thẩm mĩ cho thấyvẻ đẹp tâm hồn của Mèn, ngay bên bờ vực củacái chết Mèn vẫn giữ vững tinh thần lạc quan,đồng thời, sau hành động hát, chúng ta còn thấytrí tuệ của Mèn. Theo Mèn thì hát là “để tìmcách sống, để nghĩ kế”, hát để nuôi niềm tin vàhi vọng. Mèn tự thuật: “Lòng tin và hi vọng ởvới tôi, an ủi tôi, xua đuổi cái buồn nản trongtôi đi”[1]. Xây dựng chi tiết nghệ thuật này, TôHoài muốn khẳng định rằng, tinh thần lạc quanlà liều thuốc tốt nhất để con người có thể quênđi cái hiện tại và luôn hướng tới một tương laitốt đẹp. Lạc quan là một thái độ sống tích cựccần có ở mỗi người.96Không chỉ có tinh thần lạc quan và tâm hồnphong phú, Dế Mèn còn ham hiểu biết, thíchcuộc sống giàu ý nghĩa. Do ham hiểu biết nênDế có khát vọng chu du, muốn đi khắp thế giới.Vì vậy, sau khi Dế Trũi gặp nạn, chữa khỏibệnh cho Trũi, Mèn biết “Trũi cũng ưa sự điđây đó”, rất hợp với suy nghĩ của Mèn “chântrời xa kia chắc có nhiều cái lạ” nên cả hai bènkết làm anh em, thề sinh tử có nhau. Đây cũnglà lý do mà Dế Mèn rất ngưỡng mộ các bạnKiến. Kiến rất nhỏ “mà ở đâu cũng có”, Kiếnxuất hiện “từ xó bếp đến bàn ăn, chiếu ăn, mâmăn, từ đồng ruộng đến rừng núi, trêntầu biển,trên xe lửa, có khi cả trên máy bay cũng nên”và “Kiến tí hon mà Kiến đi khắp thế giới”. DếMèn thích cuộc sống giàu ý nghĩa, không phảichu du là để chơi mà để dẹp bằng mọi chônggai, vì vậy Mèn ghét cuộc sống của Ve Sầu,Bướm, Xiến Tóc luôn mộng mơ, phất phơ[1],chỉ biết nhảy múa hát ca và toàn là “lũ ăn hại,trốn việc”. Dế Mèn “vốn ít mơ mộng, khôngthích lối sống phất phơ” nên càng thêm ngấyvà bực [1]. Suy nghĩ này còn được khẳng địnhqua nhận xét rất khách quan, vô tư của Dế Trũi:“Em biết tính anh, trước cảnh ăn chơi dông dàianh không chịu được”. Không suy nghĩ hàm hồvà sốc nổi, Dế Mèn từ giã lối sống vô nghĩa vàquyết định ra đi, vì chiêm nghiệm một chân lý:“sống ở đời có biết đi đây đó, biết làm việc thìmới là đáng sống” [1]. Do vậy, Mèn luôn chudu với tất cả lòng hăng hái, suy nghĩ rất kĩ càngtrước khi hành động trên đường chu du. Quakhát vọng chu du của Dế Mèn, Tô Hoài muốngửi tới trẻ em một bài học nhận thức sâu sắc vàđầy triết lý: “Đi một ngày đàng học một sàngkhôn”, con người sống ở mặt đất này có quyềnmơ ước, dám mơ ước và biết cách thực hiện mơước ấy để nó không là ham muốn viển vông.Mơ ước làm thay đổi cuộc sống của chính conngười. Để thực hiện mơ ước, con người khôngnên nản chí, lùi bước trước khó khăn mà phảiđương đầu với nó.Để thực hiện giấc mộng chu du lớn lao, DếMèn cần có những người bạn đồng hành. DếMèn là người trọng tình bạn. Trước hết, muốncó bạn, Dế Mèn kết bạn với Dế Trũi. Khi kết bạnxong, Dế Mèn biết nâng niu tình bạn đó. Đây làtình bạn tri kỉ và hào hiệp. Người ta thường nói:Sự giàu sang tạo nên bạn bè còn hoạn nạn làphép thử đối với tình bạn đó. Tình bạn của Mènvà Trũi đã được tôi luyện qua những phép thửít nhất hai lần. Lần thứ nhất, Mèn và Trũi lênđường chu du. Cả hai đã vô tình rơi vào trậnlụt lớn. Trận lụt ấy đơn thuần là dòng nước saulũ nhưng cũng là biển đời, là thời gian làm suybiến hay bồi đắp, thương hải tang điền. Saumười ngày lênh đênh trên sóng nước, không tìmthấy một bờ cỏ non nào để lấp đầy cơn đói khátđến mức sắp kiệt sức, Trũi đã “khẩn khoản rồichĩa càng lên” để mời Mèn ăn. Trũi gượng cườibảo rằng Trũi có cụt cả hai càng cũng khôngsao, không thể chết. Mèn nghe vậy liền gạt phắtđi và mắng Trũi. Sau cùng, cả hai anh em ômnhau mà khóc. Những giọt nước mắt của tìnhthương ấy đã làm Trũi yên tâm và bình tĩnh trởlại. Suốt mười ngày sống trong vô định, Mènluôn quên thân mà lo cho Trũi. Thỉnh thoảngMèn lại sờ lên mặt Trũi xem còn thở không, rồilay gọi. Mèn từng nói với Trũi: “Tử sinh là lẽthường mà mạng em cũng như mạng anh đềuquý giá cả”[1]. Nhờ có tình thương ấy mà haingười bạn đã phi thường vượt qua trận lụt. Lầnthứ hai, Dế Trũi bị đám Châu Chấu Voi bắt làmtù binh. Đêm đầu tiên xa Trũi, Mèn “trằn trọclo không chợp mắt được”. Sáng hôm sau, Mèndậy sớm, sắp xếp xong chỗ ăn ở cho cộng đồngven bãi, Mèn hùng hồn tuyên bố, lời thề nhưdao chém đá về việc đi tìm Trũi: “Tôi phải đitìm, cùng trời cuối đất nào tôi cũng đi, đi baogiờ gặp được nhau thì anh em tôi lại trở về đây”[1]. Tất cả các thành viên cộng đồng ven bãi đềucan ngăn nhưng chí Mèn “đã quyết”. Mèn lênđường trong một mùa đông ảm đạm “trên đồngbãi và bờ ruộng chỉ còn xám mờ những đámgốc rạ và gốc cỏ”, “trời giá buốt”, “rét run cánhrun râu”. Trong hành trình đi tìm bạn, Mèn đốimặt với hiểm nguy và gặp nhiều cảnh đời khácnhau về quan niệm sống nhưng Mèn không nảnlòng. Thông qua đức tính này, Tô Hoài muốnnhắn nhủ trẻ em rằng, con người chỉ có thể kếtbạn khi cùng chung sở thích, cùng chung chíhướng và khi có được tình bạn rồi thì hãy cầnnâng niu trân trọng tình bạn đó, không bỏ bạnlúc gặp nguy, biết hi sinh quên mình vì tình bạn.Đó là sự hi sinh hoàn toàn vô tư, trong sáng.Một người bạn tốt ví như một chiếc thuyền lớntrong đêm bão biển. Mèn và Trũi đều có chungmột chiếc thuyền lớn đó.Vì trọng tình bạn, Dế Mèn luôn đi tìm nhữngngười bạn chung chí hướng, Dế Mèn kết bạnvới Kiến, vì biết Kiến là những nhân vật quảnggiao, luôn đi khắp thế gian, có ý chí, đã đánhnhau với ai thì chết cũng đánh, có nghĩa là rấtkiên cường. Mèn kết bạn với Kiến vì Kiến cónhiều đức tính quý báu. Mèn cũng kết bạn vớiChâu Chấu Voi vì biết cùng chung sở thích đixa. Thông qua tình bạn này, Tô hoài muốn nhắcnhở các em hãy biết chọn bạn mà chơi và biếttrọng tình bạn.2.3. Nghệ thuật xây dựng hình tượngDo đặc trưng của truyện kí, Tô Hoài chọnngôi kể thứ nhất, với cách kể này, câu chuyệntrở nên gần gũi, chân thực và có độ tin cậy cao,kéo người đọc cùng nhập cuộc, cùng sống vớikhông gian tác phẩm. Điều hệ trọng là với ngôikể thứ nhất, nhân vật là chứng nhân có nhiều cơhội bộc lộ trực tiếp hành động và suy nghĩ “tôichép lại cuộc sống trôi nổi vừa qua”, “tôi trôngthấy”, “tôi ân hận”, “tôi vui sướng”… [1]. Nókhiến cho tác phẩm giống như một lời độc thoại,đồng thời làm tăng chất trữ tình cho thể tự sự. Sựcó mặt của nhân vật trần thuật, trước hết đóngvai trò người chứng kiến để tăng cường tínhxác thực của nhân vật và sự việc trong tác phẩmđồng thời cũng để bộc lộ tính khuynh hướng củamình. Chất suy tưởng tạo nên sự mềm mại trongcâu văn, đồng thời định hướng cho độc giả cáchnhìn, cảm nhận về sự kiện đó, khiến độc giả nhưđang nhìn thấy tận mắt, cảm thấy được nhậpcuộc, thấy sự kiện đó là lí thú. Bên cạnh cáchchọn ngôi kể thứ nhất, nhà văn Tô Hoài đã chọncách kể chuyện theo trật tự tuyến tính. Phần mởđầu truyện dài kể về thời thơ ấu của Dế Mèn,phần hai kể về quãng đời trưởng thành và phầncuối tái hiện phần đời hiện tại. Lối kể này giúp trẻem tiếp cận tác phẩm một cách dễ dàng, phù hợpvới tư duy còn non nớt. Ở góc độ ngôn ngữ, vớivăn phong trong sáng, mạch lạc, khả năng quansát độc đáo, tác phẩm đã đem đến cho người đọc“những trang kì thú về cuộc sống và những thuộctính cơ bản của thế giới côn trùng, loài vật” [3].Hiện lên trước mắt người đọc là chân dung một97Dế Mèn oai vệ, cường tráng: “Đôi càng tôi mẫmbóng. Những cái vuốt ở chân, ở khoeo cứ cứngdần và nhọn hoắt”, “Đôi cánh tôi trước kia ngắnhủn hoẳn, bây giờ thành cái áo dài kín xuống tậnchấm đuôi”, “sợi râu tôi dài và uốn cong một vẻrất đỗi hùng dũng. Tôi lấy làm hãnh diện với bàcon về cặp râu ấy lắm”… [1]. Tô Hoài đã khéoléo vận dụng nhiều lời ăn tiếng nói hàng ngàyvào trong tác phẩm như “ngựa con háu đá”, “đimột ngày đàng học một sàng khôn”, “tối lửa tắtđèn”…làm cho hệ thống ngôn ngữ miêu tả trởnên phóng phú, đa dạng và giàu sức biểu cảm.Giọng kể của nhà văn về nhân vật Dế Mèn cũnglinh hoạt và luôn luôn thay đổi, chẳng hạn nhưkhi Dế Mèn chưa trưởng thành, tác giả sử dụnggiọng kể có tiết tấu nhanh, phù hợp với tính cáchhiếu động, có phần xốc nổi của Dế Mèn. Trái lạitới phần đời trưởng thành, tác giả lại dùng giọngkể có tiết tấu chậm rãi, đằm thắm. Lời kể của tácgiả đã bộc lộ sự yêu ghét, đồng tình hay phản đốirất rõ ràng, điều đó giúp cho trẻ có được sự địnhhướng chính xác, nhất là khi tư duy của các emcòn non nớt.độc đáo. Dế Mèn là chú dế khoẻ mạnh, trọng sựtự lập, có tâm hồn phong phú và trong sáng, cókhát vọng sống và đặc biệt rất trọng tình bạn.Trong tư cách một nhà giáo dục, Tô Hoài đãthổi vào đời sống tâm hồn các em những cảmxúc, tình cảm trong sáng, đẹp đẽ về lẽ sống củacon người, về thiên nhiên và xã hội. Tác phẩmđã giúp các em nhận thức về thế giới động vật,mở mang trí tuệ, làm giàu vốn từ và phát triểnngôn ngữ mạch lạc cho các em. Với cơ chế ảnhhưởng là “đồng nhất hoá – bắt chước” [2], tácphẩm còn giúp cho nhà giáo dục am hiểu thêmvề đặc điểm tâm lý phức tạp của trẻ, từ đó cónhững hoạch định cụ thể trong việc hoàn thiệnnhân cách cho các em.TÀI LIỆU THAM KHẢO[1]Tô Hoài [2003], Những tác phẩm tiêubiểu trước 1945. Nxb Giáo dục, Hà Nội,tr.167- 251.[2]Nguyễn Xuân Khoa - Đinh Văn Vang[2002], Phát triển ngôn ngữ cho trẻ mẫugiáo qua thơ truyện. Nxb Đại học Sưphạm, tr.18[3]Lã Thị Bắc Lý [2008], Giáo trình văn họctrẻ em. Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội,tr.91.3. Kết luậnHình tượng Dế Mèn là sáng tạo thành côngcủa nhà văn Tô Hoài. Thông qua nhân vật DếMèn với những phần đời khác nhau, Tô Hoài đãkhắc họa tính cách chú dế vừa sinh động, vừa98EDUCATIONAL VALUES ON CHILDREN THROUGH THE CRICKETCHARACTER IN THE ADVENTURES OF A CRICKET BY TO HOAINgo Thi PhuongTay Bac UniversityAbstract: The Adventures of a Cricket is a typical writing by To Hoai. In this work, the Cricketis a unique image. During his youth, the Cricketwas an independent, aspiring but overbearing andvictorious man. When growing up, he became mature with righteousness, rich soul, dreams of goingaway. Through the character, To Hoai conveyedthe gentle and insightful lessons about personalityand morality to children.Keywords: Cricket, To Hoai, lessons, children.____________________________________________Ngày nhận bài: 3/9/2019. Ngày nhận đăng: 23/10/2019.Liên lạc: Ngô Thị Phượng; e-mail: