Việc phát minh ra vắc xin đầu tiên thanh toán bệnh đậu mùa của bác sĩ người Anh E. Jenner đã trở thành cột mốc lịch sử của nhân loại, làm nền tảng khoa học cho sự phát triển của hàng loạt vắc xin sau này, cứu sống và giảm thiểu để lại di chứng sau mỗi trận dịch bệnh. Vắc xin và huyết thanh miễn dịch là một trong những thành tựu đột phá của loài người trong việc phòng ngừa và điều trị nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm. Việc sử dụng vắc xin và huyết thanh miễn dịch dựa trên những nguyên lý của miễn dịch học.
Có 2 khái niệm căn bản trong hệ thống đáp ứng miễn dịch của con người là kháng nguyên và kháng thể. Một cách hàn lâm, kháng nguyên được hiểu là những yếu tố lạ, có thể là vi sinh vật với bản chất là protein, hoặc khác protein như thuốc, thức ăn… Kháng nguyên khi xâm nhập vào cơ thể có khả năng kích thích hệ thống miễn dịch của cơ thể, tạo ra kháng thể [đặc hiệu hoặc không đặc hiệu] nhằm chống lại và loại trừ kháng nguyên ra khỏi cơ thể.
Xét về định nghĩa, vắc xin là chế phẩm có tính kháng nguyên, có nguồn gốc từ vi sinh vật đã được làm mất khả năng gây bệnh hoặc vi sinh vật có cấu trúc kháng nguyên giống vi sinh vật gây bệnh. Vắc xin được đưa vào cơ thể để kích thích cơ thể chủ động tạo ra kháng thể đặc hiệu phòng ngừa bệnh. Do đó, bản chất của việc sử dụng vắc xin là tạo miễn dịch chủ động.
Khác biệt với vắc xin, huyết thanh dùng để tạo miễn dịch thụ động bằng cách đưa trực tiếp kháng thể đặc hiệu vào cơ thể để chống lại ngay lập tức các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, vi rút, độc tố gây bệnh bằng phản ứng trung hòa kháng nguyên – kháng thể. Vì vậy, kháng thể được cung cấp sẵn [huyết thanh] không phải do hệ miễn dịch của cơ thể tạo ra nên chỉ tồn tại và có hiệu quả trong thời gian ngắn [trong vài ngày]. Ví dụ: huyết thanh kháng dại, huyết thanh kháng độc tố uốn ván, huyết thanh kháng độc tố bạch hầu, huyết thanh kháng nọc rắn,…
Nhờ sử dụng vắc xin dự phòng, nhiều bệnh truyền nhiễm đã được thanh toán, loại trừ hoặc giảm đáng kể tỷ lệ mắc, tỷ lệ tử vong. Trước khi sử dụng vắc xin, bệnh đậu mùa đã gây tử vong khoảng 2 triệu người mỗi năm. Tuy nhiên sau một chiến dịch tiêm chủng toàn cầu, bệnh đã được thanh toán vào năm 1979. Tiêm chủng cũng gây tác động lớn đối với sức khỏe toàn cầu với các thành tựu:
- 2/3 số nước đang phát triển đã loại trừ được bệnh uốn ván sơ sinh.
- Số ca mắc bại liệt giảm từ trên 300.000 trường hợp/năm giai đoạn những năm 1980 xuống chỉ còn 2.000 trường hợp năm 2002.
- Số ca tử vong do sởi giảm từ 6 triệu trường hợp/năm xuống còn dưới 1 triệu trường hợp/năm,
- Số ca mắc ho gà giảm từ 3 triệu trường hợp/năm xuống chỉ còn dưới 250.000 trường hợp.
Tổ chức Y tế Thế giới đã đưa ra Chương trình tiêm chủng mở rộng [EPI – Expanded Programme of Immunization] căn cứ vào dịch tễ bệnh truyền nhiễm tại các nước đang phát triển. Mục tiêu của Chương trình tiêm chủng mở rộng là làm giảm tỷ lệ mắc và tử vong do các bệnh bạch hầu, ho gà, uốn ván, lao, sởi và bại liệt bằng tiêm chủng vắc xin. Thành công của công tác Tiêm chủng mở rộng đã đem lại hiệu quả rõ rệt, làm thay đổi về cơ bản cơ cấu bệnh tật ở trẻ em, cụ thể: Việt Nam đã thanh toán bại liệt vào năm 2000, đạt mục tiêu loại trừ uốn ván sơ sinh vào năm 2005, tỷ lệ mắc các bệnh bạch hầu giảm 585 lần, ho gà giảm 937 lần,…
Cần hiểu rõ tiêm ngừa vắc xin giúp bảo vệ khỏi nguy cơ mắc bệnh truyền nhiễm cho từng cá thể và cả cộng đồng vì vậy cần thực hiện chương trình tiêm chủng vắc xin quy mô rộng trên cộng đồng, tối thiểu phải đạt 80% đối tượng được tiêm chủng để ngăn ngừa dịch xảy ra, nếu không bệnh dịch có nguy cơ bùng phát trở lại. Một ví dụ điển hình chính là dịch sởi 2019 bùng phát ở nhiều nơi trên thế giới hầu hết do trẻ không tiêm vắc xin theo trào lưu “Anti vắc xin”. Tại Việt Nam, bệnh sởi bùng phát bắt đầu từ tháng 10/2018, tính đến đầu tháng 3/2019 đã ghi nhận 18.078 trường hợp sốt phát ban nghi sởi, trong đó 2.924 ca mắc sởi dương tính được xác định tại 56 tỉnh thành.
Ngoài ra, bệnh dại cũng là một bệnh lý nguy hiểm với nguy cơ tử vong rất cao khi đã phát bệnh vì chưa có biện pháp điều trị đặc hiệu. Theo thống kê của WHO, mỗi năm có khoảng 59.000 người tử vong do dại và hơn 10 triệu người phải tiêm vắc xin phòng dại. Nguyên nhân chủ yếu của các trường hợp tử vong do bệnh dại là không tiêm phòng vì chủ quan và thiếu hiểu biết về phòng ngừa bệnh. Trong chăm sóc sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là ở các nước khu vực nhiệt đới dễ mắc các bệnh truyền nhiễm thì phòng bệnh chính là phương pháp tối ưu nhất để tránh hậu quả và gánh nặng nghiêm trọng để lại sau mỗi trận dịch.
Với những thành tựu to lớn không thể phủ nhận của việc tiêm ngừa vắc xin trong thế kỷ 20, chúng ta chắc chắn rằng vắc xin là một công cụ rất hiệu quả trong dự phòng các bệnh nhiễm trùng. Hiện nay đã có gần 30 bệnh nhiễm trùng có thể phòng ngừa được bằng vắc xin. Không giống như các can thiệp y tế khác, vắc xin giúp bảo vệ sức khỏe cho con người, làm giảm tỷ lệ mắc bệnh và tử vong, làm cho trẻ em khỏe mạnh phát triển thể chất và trí não bình thường, giảm số ngày ốm và nhập viện, giảm chi phí chăm sóc y tế.
Chính vì vậy, mỗi người dân cần hiểu rõ và đúng đắn về công tác tiêm chủng hiện nay của nước ta nói riêng và thế giới nói chung; đồng thời nâng cao ý thức thực hiện nhằm phòng ngừa bệnh cho bản thân, gia đình và cộng đồng. Và mục tiêu cuối cùng chính là tiếp tục duy trì và phát huy thành quả mà chương trình tiêm chủng vắc xin đã mang lại trong suốt thế kỷ 20 đến nay, để không có một đứa trẻ nào bị tử vong hoặc di chứng vì bệnh sởi, uốn ván,… Chúng ta hãy cùng chung tay, góp sức vì một cộng đồng khỏe mạnh về cả thể chất và tinh thần chỉ bằng một biện pháp đơn giản và chi phí thấp là:
“Tiêm ngừa vắc xin – Phòng bệnh hơn chữa bệnh”
Với phương châm đó, Bệnh viện Bệnh Nhiệt Đới phục vụ việc tiêm phòng cho người dân, với các bệnh thường gặp có trong bảng sau:
Tài liệu tham khảo:
- Miễn dịch – Sinh lý bệnh [GS Phạm Hoàng Phiệt]
- Vi khuẩn y học [Đại học Y – Dược TP HCM, Khoa Y, Bộ môn Vi sinh]
- Tổng quan về vắc xin [ThS. BS. Đoàn Hữu Thiển, Viện trưởng Viện Kiểm định Quốc gia Vắc xin và Sinh phẩm y tế]
- gov.vn; tiemchungdichvu.vn
- Viện Kiểm định Quốc gia Vắc xin và Sinh phẩm y tế
Khoa Dược
Nguồn: Bệnh viện Bệnh nhiệt đới
Kháng thể là các protein được tạo ra bởi tế bà o B của hệ thống miá»…n dịch để chống lại các tác nhân vi rút gây nhiá»…m và giúp phòng ngừa sá»± xuất hiện của các đợt nhiá»…m tÆ°Æ¡ng tá»± sau nà y. Việc tạo ra kháng thể được gá»i là phản ứng miá»…n dịch ‘dịch thể’ [ngoà i ra còn có má»™t dạng phản ứng miá»…n dịch khác gá»i là miá»…n dịch ‘tế bà o’].
Khi lần đầu tiên nhiá»…m vi rút, các tế bà o B có thá»i gian sống ngắn, gá»i là ‘nguyên tÆ°Æ¡ng bà o’, nhanh chóng tăng sinh và tạo ra má»™t lượng lá»›n kháng thể. Các kháng thể sau khi tiếp xúc vá»›i SARS-CoV-2 [Covid-19] có thể mất và i tuần để phát triển trong cÆ¡ thể và không biết được chúng tồn tại trong máu bao lâu. Nguyên tÆ°Æ¡ng bà o sẽ thoái lui sau khi vi rút được loại trừ khá»i cÆ¡ thể, do đó nồng Ä‘á»™ kháng thể luôn giảm sau và i tháng nhiá»…m cấp tÃnh, tốc Ä‘á»™ giảm kháng thể trong máu sẽ khác nhau tùy thuá»™c và o loại nhiá»…m trùng và từng bệnh nhân.
Tuy nhiên, các tế bà o B đặc biệt có thá»i gian sống lâu hÆ¡n, gá»i là ‘tế bà o nhá»›’, sẽ nằm trong tủy xÆ°Æ¡ng và các hạch bạch huyết, duy trì trạng thái tÄ©nh và sẵn sà ng hoạt Ä‘á»™ng khi cần. Các tế bà o B nà y có khả năng bảo vệ lâu dà i giúp chống lại tình trạng tái nhiá»…m có thể kéo dà i trong nhiá»u năm sau khi đã loại trừ vi rút, bằng cách nhanh chóng tạo ra kháng thể trung hòa nếu tái nhiá»…m vi rút đó.
Các bằng chứng cho thấy kháng thể hình thà nh sau khi nhiá»…m Covid-19 có khả năng tạo ra má»™t số mức Ä‘á»™ miá»…n dịch chống lại việc tái nhiá»…m sau nà y trong Ãt nhất 6 tháng và có thể lâu hÆ¡n. Tuy nhiên, hiện vẫn chÆ°a xác định được các biến thể vi rút má»›i có thể ảnh hưởng đến khả năng bảo vệ khá»i sá»± tái nhiá»…m ở mức Ä‘á»™ nà o.
ÄIỀU GÃŒ XẢY RA SAU KHI TIÊM CHỦNG?
Vắc xin Covid-19 tạo ra phản ứng miễn dịch dịch thể và tế bà o mạnh mẽ. Các kháng thể trung hòa được phát hiện trong máu sau khi tiêm chủng, tuy nhiên:
- Không có mối tÆ°Æ¡ng quan giữa mức Ä‘á»™ kháng thể được phát hiện và mức Ä‘á»™ bảo vệ khá»i Covid-19 sau khi tiêm chủng;
- TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° phản ứng tá»± nhiên vá»›i tình trạng nhiá»…m, nồng Ä‘á»™ kháng thể trong máu có thể giảm dần theo thá»i gian.
Vì những lý do nà y, không khuyến cáo thực hiện xét nghiệm kháng thể để đánh giá khả năng miễn dịch với SARS-CoV-2 sau khi tiêm chủng.
Äiá»u quan trá»ng là các nghiên cứu cho thấy ngÆ°á»i đã nhiá»…m bệnh và đồng thá»i đã tiêm chủng có phản ứng miá»…n dịch rất mạnh, mạnh hÆ¡n phản ứng miá»…n dịch tá»± nhiên. Äây là lý do tại sao ngÆ°á»i có tiá»n sá» nhiá»…m Covid-19 được khuyến cáo nên tiêm chủng.Â
TẠI SAO CẦN THỰC HIỆN XÉT NGHIỆM NÀY?
Trong trÆ°á»ng hợp chÆ°a tiêm chủng, xét nghiệm kháng thể Covid-19 có thể được thá»±c hiện nếu:
- Äã từng có các triệu chứng Covid-19 trÆ°á»›c đây nhÆ°ng không xét nghiệm;
- Xét nghiệm kháng thể dÆ°Æ¡ng tÃnh có thể giúp há»— trợ chẩn Ä‘oán khi bệnh nhân có biến chứng của Covid-19, nhÆ° há»™i chứng viêm Ä‘a hệ thống ở trẻ em [MIS-C], hoặc các di chứng Covid-19 háºu cấp tÃnh.
Xét nghiệm kháng thể Covid-19 KHÔNG được sỠdụng để:
- Xác định tình trạng miá»…n dịch của bệnh nhân [nhÆ° khả năng bảo vệ khá»i lần nhiá»…m sau nà y];
- Xác định tình trạng tiêm chủng Covid-19 của bệnh nhân hoặc phản ứng huyết thanh với tiêm chủng.
- Chẩn Ä‘oán tình trạng nhiá»…m cấp tÃnh: xét nghiệm PCR vẫn là tiêu chuẩn và ng để chẩn Ä‘oán Covid-19. Không nên sá» dụng xét nghiệm kháng thể Covid-19 nhÆ° má»™t xét nghiệm chẩn Ä‘oán, trừ những trÆ°á»ng hợp rất hiếm, nhÆ° bệnh nhân nặng có xét nghiệm PCR âm tÃnh, khi đó kết quả xét nghiệm huyết thanh có thể hữu Ãch trong việc xá» trà lâm sà ng. Xét nghiệm kháng thể dÆ°Æ¡ng tÃnh trong Ãt nhất 7 ngà y sau khi khởi phát bệnh cấp tÃnh ở ngÆ°á»i đã có xét nghiệm kháng thể âm tÃnh trÆ°á»›c đó và xét nghiệm PCR âm tÃnh có thể giúp xác định tình trạng nhiá»…m SARS-CoV-2 giữa các ngà y xét nghiệm kháng thể âm tÃnh và dÆ°Æ¡ng tÃnh.
XÉT NGHIỆM KHÃNG THỂ DÆ¯Æ NG TÃNH NGHĨA LÀ GÃŒ?
Xét nghiệm kháng thể dÆ°Æ¡ng tÃnh cho biết ngÆ°á»i đó có kháng thể vá»›i Covid-19 do:
- Äã từng nhiá»…m SARS-CoV-2, ngay cả khi không có bất kỳ triệu chứng nà o của Covid-19. Có thể mất từ 1 đến 3 tuần sau khi nhiá»…m để cÆ¡ thể tạo kháng thể, những kháng thể nà y có thể được phát hiện trong máu trong và i tháng hoặc lâu hÆ¡n sau khi đã khá»i bệnh Covid-19;
- Tiêm chủng phòng Covid-19.
XÉT NGHIỆM KHÃNG THỂ ÂM TÃNH NGHĨA LÀ GÃŒ?
Kết quả xét nghiệm âm tÃnh có nghÄ©a là không có kháng thể Covid-19, tức là có thể không nhiá»…m vi rút SARS-CoV-2 trÆ°á»›c đây.
Vì cần thá»i gian để tạo kháng thể, kết quả xét nghiệm âm tÃnh giả có thể xảy ra nếu lấy mẫu máu quá sá»›m sau khi bắt đầu nhiá»…m. Kết quả âm tÃnh cÅ©ng có thể xảy ra nếu lấy mẫu quá muá»™n sau khi nhiá»…m, nếu bệnh nhân bị suy giảm miá»…n dịch, hoặc nếu bệnh nhân còn quá nhỠđể tạo phản ứng miá»…n dịch hiệu quả.
HIỆN CÓ CÃC LOẠI XÉT NGHIỆM HUYẾT THANH NÀO?
- Xét nghiệm huyết thanh định tÃnh giúp trả lá»i Ä‘Æ¡n giản là ‘có’ hoặc ‘không’ vá» việc bệnh nhân có kháng thể chống lại vi rút SARS-CoV-2 hay không.
- Xét nghiệm huyết thanh định lượng tại Bệnh viện FV, có Ä‘á»™ chÃnh xác cao hÆ¡n xét nghiệm định tÃnh và cung cấp thông tin chi tiết hÆ¡n, nhÆ° mức Ä‘á»™ kháng thể trong mẫu bệnh phẩm của bệnh nhân.
CẦN BAO LÂU ÄỂ NHẬN KẾT QUẢ XÉT NGHIỆM?
Trong vòng 3 giỠ[lâu hơn nếu ngoà i giỠlà m việc, cuối tuần và ngà y lễ].
KẾT QUẢ ÄƯỢC TRÃŒNH BÀY NHƯ THẾ NÀO?
Xét nghiệm kháng thể Covid-19 sẽ dÆ°Æ¡ng tÃnh hoặc âm tÃnh:
- DÆ°Æ¡ng tÃnh: kết quả nà y cho biết có tiá»n sá» nhiá»…m và /hoặc tiêm chủng:
- Lượng kháng thể phát hiện cÅ©ng sẽ được báo cáo cho tất cả kết quả dÆ°Æ¡ng tÃnh;
- Kết quả sẽ được thể hiện theo Ä‘Æ¡n vị chuẩn của Tổ chức Y tế Thế giá»›i [WHO] là BAU/mL [ÄÆ¡n vị Kháng thể Liên kết];
- Mức Ä‘á»™ kháng thể kháng SARS-CoV-2 định lượng được ghi nháºn không dùng để đánh giá tình trạng miá»…n dịch, tình trạng tiêm chủng hoặc khả năng lây nhiá»…m của má»™t cá nhân.
- Âm tÃnh: kết quả nà y cho biết không có tiá»n sá» nhiá»…m và tiêm chủng, tuy nhiên:
- Có má»™t số ngÆ°á»i đã nhiá»…m SARS-CoV-2 nhÆ°ng lượng kháng thể được tạo không đủ để có thể phát hiện được và do đó có thể cho kết quả xét nghiệm kháng thể âm tÃnh;
- Ở má»™t số ngÆ°á»i đã tiêm chủng, kết quả xét nghiệm kháng thể có thể âm tÃnh khi không có tiá»n sá» nhiá»…m trÆ°á»›c đó và nếu vắc xin được tiêm tạo kháng thể mà bá»™ dụng cụ xét nghiệm nà o đó không thể phát hiện được;
- Tốc độ và mức độ tạo kháng thể sau khi nhiễm có thể khác nhau giữa mỗi cá nhân và tùy thuộc và o bản chất của tình trạng nhiễm.
Tham khảo
- Interim Guidelines for Covid-19 Antibody Testing – CDC 21 Sept 2021
- Antibody [Serology] Testing for Covid-19 – US Food & Drug Administration Sept 2021
- Coronavirus [Covid-19]: antibody testing – Gov.UK 22 Aug 2021
- Robbiani DF, Gaebler C, Muecksch F, Lorenzi JCC, Wang Z, Cho A, et al. Convergent antibody responses to SARS-CoV-2 in convalescent individuals – Nature August 2020
- Suthar MS, Zimmerman MG, Kauffman RC, Mantus G, Linderman SL, Hudson WH, et al. Rapid generation of neutralizing antibody responses in COVID-19 patients – Cell Rep Med. 23 June 2020
- Durable Humoral and Cellular Immune Responses 8 Months after Ad26.COV2.S Vaccination – New England Journal of Medicine 14 July 2021
- Covid-19 mRNA Vaccines Induce Persistent Human Germinal Centre Responses – Nature 28 June 2021