Thuốc kháng sinh là vũ khí tuyệt vời do con người tạo ra để chống lại các bệnh do nhiễm vi khuẩn, nhưng giờ đây vi khuẩn lại có khả năng đề kháng lại thuốc kháng sinh vốn được dùng để tiêu diệt chúng. Kháng kháng sinh đang là mối đe dọa lớn nhất đối với toàn ngành y tế nói riêng và cả xã hội nói chung.
1. Kháng thuốc kháng sinh là gì?
- Đề kháng kháng sinh không có nghĩa là cơ thể chống lại tác dụng của kháng sinh. Hiện tượng kháng kháng sinh xảy ra khi mầm bệnh hay vi khuẩn có khả năng tạo ra cách chống lại thuốc kháng sinh làm cho kháng sinh không thể tiêu diệt hoặc ngăn chặn được sự phát triển của chúng.
- Vi khuẩn có thể kháng thuốc kháng sinh một cách tự nhiên hoặc kháng thuốc thu được nhờ đột biến gen hoặc tiếp nhận gen kháng thuốc từ một loài vi khuẩn khác.
- Vi khuẩn kháng thuốc kháng sinh làm cho việc điều trị bệnh nhiễm khuẩn trở nên khó khăn, thậm chí không thể điều trị được. Nhiễm khuẩn do vi khuẩn đề kháng buộc bác sĩ phải sử dụng thuốc kháng sinh thay thế, thường có độc tính cao hơn dẫn đến thời gian nằm viện kéo dài và gây ra tốn kém chi phí y tế.
- Không ai có thể hoàn toàn tránh được tình trạng kháng kháng sinh của vi khuẩn, ngay cả những kỹ thuật tiên tiến trong y khoa như hỗ trợ tim phổi, lọc máu, cấy ghép... cũng phải phụ thuộc vào khả năng chống lại vi khuẩn gây bệnh của kháng sinh.
- Cho dù nhân loại đang có những nỗ lực để phát triển kháng sinh mới nhưng tình trạng kháng kháng sinh vẫn tiếp tục diễn ra với tốc độ nhanh và phức tạp hơn.
- Kháng kháng sinh xảy ra khi vi khuẩn có khả năng tạo ra cách chống lại thuốc kháng sinh
2. Thực trạng của kháng kháng sinh
Đề kháng kháng sinh có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai, không chỉ ngành y tế mà còn trong ngành thú y, nông nghiệp. Thực trạng kháng kháng sinh trong vài thập kỷ gần đây đang là thách thức đe dọa toàn cầu, đặc biệt tại các nước đang phát triển với các bệnh truyền nhiễm còn chiếm tỷ lệ cao trong cơ cấu bệnh tật như: nhiễm khuẩn đường tiêu hoá, đường hô hấp, các bệnh lây truyền qua đường tình dục và nhiễm khuẩn bệnh viện.... Việc kiểm soát các loại bệnh này đã và đang trở nên khó khăn hơn do sự phát triển và lan truyền tình trạng kháng kháng sinh của vi khuẩn. Theo thống kê tại Mỹ, có hơn 2 triệu người mắc bệnh nhiễm khuẩn do vi khuẩn kháng thuốc hàng năm và trong đó có ít nhất 23.000 trường hợp tử vong.
Những vi khuẩn kháng thuốc kháng sinh gây đe dọa an ninh sức khỏe toàn cầu đang được cảnh báo bao gồm: các chủng Gram âm đường ruột kháng carbapenem, cầu khuẩn ruột kháng vancomycin, tụ cầu vàng kháng methicillin, phế cầu, lậu cầu kháng thuốc, Clostridioides difficle, lao kháng thuốc... Việc kháng thuốc kháng sinh là một mối hiểm họa to lớn bởi lẽ vi khuẩn gây bệnh không còn sợ hãi trước các vũ khí của con người. Lúc này, kháng sinh chỉ kìm hãm hoặc tiêu diệt được các vi khuẩn có lợi, còn những vi khuẩn kháng thuốc sẽ nhân lên nhanh chóng, lây lan và gây bệnh nhiễm khuẩn không thể kiểm soát được.
Vậy, bằng cách nào vi khuẩn có thể kháng thuốc kháng sinh?
Thứ nhất: vi khuẩn ngăn cản kháng sinh xâm nhập vào bên trong chúng bằng cách củng cố hoặc biến đổi cấu trúc các màng bảo vệ của chúng. Ví dụ như vi khuẩn Gram âm có lớp màng ngoài [outer membrane] để ngăn cản kháng sinh thấm vào bên trong.
Thứ hai: vi khuẩn tạo ra các bơm đẩy để bơm kháng sinh ra ngoài. Ví dụ như trực khuẩn mủ xanh có thể tạo ra bơm đẩy nhóm kháng sinh quinolon, beta lactam dẫn đến kháng sinh bị vô hiệu hóa.
Thứ ba: vi khuẩn sản xuất ra các men [enzymes] để phá hủy kháng sinh như các men penicillinase, beta lactamase phổ rộng, carbapenemase... Đây là cách thức phổ biến mà vi khuẩn tạo ra để chống lại hầu hết các nhóm kháng sinh. Ví dụ như Klebsiella pneumoniae sinh ra men carbapenemase KPC phá hủy nhóm carbapenem; Escherichia coli sinh beta lactamase phổ rộng ESBL kháng cephalosporin...
Thứ tư: vi khuẩn biến đổi cấu trúc các bộ phận của chúng, làm cho kháng sinh không nhận ra đích tác dụng. Ví dụ như thay đổi protein gắn penicillin PBP là cách mà vi khuẩn chống lại kháng sinh nhóm beta lactam. Đột biến gen mã hóa cho men DNA-gyrase là cách để kháng lại nhóm kháng sinh quinolon.
Vi khuẩn kháng thuốc kháng sinh gây đe dọa an ninh sức khỏe toàn cầu
Đôi khi, vi khuẩn không chỉ sử dụng một trong các cách trên mà chúng kết hợp đồng thời nhiều cách để kháng lại rất nhiều nhóm kháng sinh khác nhau, được gọi là các chủng vi khuẩn đa kháng kháng sinh. Ví dụ: những vi khuẩn thường gây nhiễm khuẩn bệnh viện như trực khuẩn mủ xanh, Acinetobacter baumanii... có thể đề kháng lại hầu hết các nhóm kháng sinh đang có.
3. Hạn chế tình trạng kháng thuốc kháng sinh
Kháng thuốc kháng sinh gia tăng chủ yếu do lạm dụng kháng sinh quá mức, sử dụng kháng sinh sai và các biện pháp phòng ngừa nhiễm khuẩn không được thực hiện tốt.
Để tình trạng kháng thuốc kháng sinh không trở nên nghiêm trọng hơn, cần thực hiện tốt các nguyên tắc sau đây:
· Kháng sinh chỉ có tác dụng trên vi khuẩn, không giúp điều trị các bệnh do virus như cúm, cảm lạnh thông thường.
· Chỉ sử dụng thuốc kháng sinh khi thật sự cần thiết và phải do bác sĩ kê đơn.
· Kể cả khi bệnh đã khỏi, cũng không được dừng sử dụng thuốc cho đến khi hết thời gian sử dụng mà bác sĩ yêu cầu.
· Không được tự ý mua thuốc kháng sinh hoặc yêu cầu bác sĩ kê đơn kháng sinh khi không có chỉ định.
· Mỗi loại kháng sinh chỉ có tác dụng trên một số loại vi khuẩn nhất định, cần phải sử dụng kháng sinh phù hợp với chủng vi khuẩn gây bệnh.
· Không chia sẻ kháng sinh với người thân hoặc bạn bè.
Dự phòng mắc bệnh nhiễm khuẩn bằng cách thường xuyên vệ sinh tay, ăn uống sạch sẽ, tránh tiếp xúc gần gũi với người bị bệnh và tiêm phòng vắc xin đầy đủ.
Chính vì vậy kháng sinh đồ là một khâu thiết thực cần thiết để giảm và hạn chế kháng sinh giúp ích cho bác sĩ và người bệnh hạn chế được những gánh nặng cho cơ thể và đem lại chất lượng điều trị tốt hơn. Hãy liên hệ với chúng tôi bệnh viện Đa Khoa Thành Phố theo số hotline: 088 900 6677 để được tư vấn chất lượng dịch vụ tốt nhất.
- Vi khuẩn là sinh vật đơn bào với kích cỡ chỉ một phần vài nghìn milimét. Chúng sống trên da, hệ tiêu hóa, miệng và vòm họng của con người. Thực chất, có hàng trăm nghìn tỉ cá thể vi khuẩn đang sinh sống và nảy nở cả trong lẫn trên cơ thể chúng ta. Dù hầu hết không gây hại, thậm chí còn có lợi [ví dụ như phân rã các chất dinh dưỡng trong bữa ăn], một vài trong số chúng có thể khiến ta mắc bệnh. Vi khuẩn là thủ phạm của rất nhiều bệnh ở trẻ em, như viêm tai, viêm họng do Streptococcus, viêm xoang và viêm niệu đạo.
- Virus có kích thước nhỏ hơn vi khuẩn. Điển hình như poliovirus [gây bệnh viêm tủy xám], đường kính chỉ đạt 16 phần triệu milimét. Dù nhỏ bé, virus có thể gây các bệnh từ nhẹ cho tới nguy kịch khi chúng xâm nhập được vào các tế bào khỏe mạnh trong cơ thể. Chúng là thủ phạm của các cơn cảm lạnh, cúm, và hầu hết các ca đau họng và ho. Virus còn có thể gây bệnh đậu mùa, sởi, quai bị, viêm gan và hội chứng suy giảm miễn dịch [AIDS]. Dù hiệu quả với vi khuẩn tới đâu, thuốc kháng sinh vẫn không thể tiêu diệt vius hay chống lại các bệnh lây nhiễm do virus. Nếu được kê đơn kháng sinh khi mắc bệnh lây nhiễm do virus, con bạn không chỉ đối mặt với tác dụng phụ, mà còn cả vấn đề lờn thuốc kháng sinh. Để đối phó với virus, chỉ thuốc kháng virus mới có hiệu quả.
Thuốc kháng sinh cho trẻ em có nhiều dạng, như viên nén, viên con nhộng, dạng lỏng và kẹo nhai. Số khác dạng thuốc mỡ, thuốc tra [ví dụ như thuốc nhỏ tai]. Khi bác sĩ của con bạn kê đơn có kháng sinh, họ sẽ lựa chọn loại có hiệu quả nhất với chủng vi trùng đang gây bệnh cho con bạn.
Phương thức hoạt động của kháng sinh
Thuốc kháng sinh có tác dụng tiêu diệt vi khuẩn trong cơ thể. Loại biệt dược này tấn công căn bệnh bằng cách phá hủy cấu trúc của vi khuẩn, hoặc triệt tiêu khả năng sinh sản của chúng. Kháng sinh thường được các bác sĩ phân loại như sau:
- Những loại kháng sinh tiêu diệt vi khuẩn lập tức [như penicillin, cephalosphorin] được gọi là thuốc diệt khuẩn [bactericidal]. Chúng có thể tấn công trực tiếp thành tế bào của vi khuẩn, làm tổn thương những tế bào này. Từ đó, vi khuẩn không thể tiếp tục xâm hại và gây bệnh lên cơ thể người.
- Các loại kháng sinh khác [như tetracycline, erythromycin] ngăn chặn quá trình tăng trưởng hoặc sinh sản của vi khuẩn. Thường được gọi bằng cái tên “thuốc kìm hãm vi khuẩn” [bacteriostatic antibiotics], loại biệt dược này ngăn vi khuẩn hấp thụ dinh dưỡng, giúp chặn đứng khả năng phân chia và sinh sôi của chúng. Và khi không đạt đủ số lượng cá thể để gây bệnh, những vi khuẩn này sẽ bị hệ miễn dịch của vật chủ tiêu diệt.
Một số loại kháng sinh thuộc loại phổ rộng, có thể tiêu diệt nhiều chủng vi trùng trong cơ thể, trong khi số khác chỉ hiệu quả với những kẻ địch nhất định. Nếu dùng phép thử máu, nước tiểu … các bác sĩ có thể kê đơn loại thuốc kháng sinh có tác dụng chính xác nhất.
Hãy nhớ, nếu con bạn bị cảm cúm, kháng sinh không phải giải pháp. Các bậc cha mẹ đôi khi khó có thể phân biệt được căn bệnh của con em mình là do virus hay vi khuẩn. Vì vậy, đừng bao giờ tự chẩn đoán và điều trị cho con mình. Hãy liên lạc hoặc đến khám tại phòng khám nhi khoa quen thuộc của bạn.
Tác dụng phụ của kháng sinh
Dù mạnh mẽ và hữu ích tới đâu, kháng sinh vẫn có tác dụng phụ trên một số người. Trẻ em có thể bị đau bụng, tiêu chảy, hoặc buồn nôn. Thiếu niên có thể dị ứng với penicillin và các loại kháng sinh khác, gây những triệu chứng như phát ban hay khó thở. Nếu những triệu chứng trên chuyển biến xấu, gây thở gấp, khó nuốt hay khó thở, hãy gọi ngay cho bác sĩ và phòng cấp cứu.
Liệu kháng sinh có thể phòng bệnh?
Dù hầu hết các trường hợp kháng sinh được dùng để chữa các ca viêm nhiễm của trẻ, loại biệt dược này đôi khi đóng vai trò phòng bệnh. Ví dụ, những trẻ hay bị viêm niệu đạo thường được kê đơn có kháng sinh để ngăn bệnh tái phát. Vi khuẩn sẽ bị tiêu diệt trước khi chúng có thể gây bệnh.
Dưới đây là một số trường hợp thuốc kháng sinh giúp phòng bệnh [prophylactic] được kê trong đơn thuốc cho trẻ em.
- Bác sĩ của có thể kê đơn penicillin cho con bạn để phòng bệnh sốt thấp khớp cấp tính.
- Những trẻ, thậm chí người lớn bị chó hoặc các loại thú khác cắn có thể được bác sĩ khuyên dùng thuốc kháng sinh để tránh viêm nhiễm.
- Khi những trẻ lứa tuổi thiếu niên được nhập viện để chuẩn bị cho ca mổ, các em có thể được cho uống thuốc trước khi phẫu thuật để tránh nhiễm trùng tại vết mổ. Thời gian thông thường là trước 30 phút. Chỉ cần một liều duy nhất.
Nếu bác sĩ nhi tin rằng con bạn có thể phòng bệnh bằng cách uống kháng sinh, họ sẽ cẩn thận chọn lựa và kê đơn trong thời gian ngắn nhất có thể. Điều này là để tránh gây ra tình trạng nhờn kháng sinh.
Nguồn: Immunizations & Infectious Diseases: An Informed Parent's Guide [Copyright © 2006 American Academy of Pediatrics]
Chúng tôi không cho phép sử dụng thông tin trên thay cho chỉ dẫn của bác sĩ, bởi phương pháp điều trị có thể khác biệt đối với mỗi cá nhân và bệnh trạng.