Nói ngọng là tình trạng khi nói, các âm thanh của lời nói không rõ tiếng, khiến người nghe khó hiểu. Tình trạng nói ngọng thường gặp ở trẻ em, đặc biệt là trẻ mầm non và bậc tiểu học. Khi trẻ lớn hơn, lỗi phát âm này sẽ được điều chỉnh dần. Trẻ có thể bị ngọng phụ âm đầu, phụ âm cuối, nguyên âm hoặc thanh điệu. Trẻ có thể nói được nhiều từ, nói nhanh nhưng nói không rõ ràng
Nguyên nhân gây ra tình trạng nói ngọng có thể là do tiếng địa phương; thói quen; dị tật của cơ quan phát âm, dị tật hở môi, hở vòm miệng; cử động miệng kém ở trẻ bị bại não, người bị tổn thương thần kinh; nghe kém hoặc bệnh lý của tai giữa [viêm tai giữa, viêm tai xương chũm],...
Nói ngọng được chia thành 2 loại:
- Nói ngọng chức năng: Lỗi phát âm do quá trình học, phát triển ngôn ngữ của trẻ, không phải do tổn thương thực thể ở não hay cơ quan phát âm. Lỗi này đều gặp ở trẻ mới bắt đầu học nói, sau đó sẽ được điều chỉnh dần, cho tới một giai đoạn phát triển nhất định thì trẻ sẽ phát âm đúng. Tuy nhiên, một số trẻ vẫn giữ thói quen phát âm sai. Nói ngọng chức năng có thể chữa được nếu duy trì việc tập luyện;
- Nói ngọng do bệnh lý ở cơ quan phát âm: Do khe hở miệng [có thể điều trị bằng cách phẫu thuật] hoặc các bệnh khác như liệt dây thanh, liệt vận động lưỡi, u nang dây thanh, viêm dây thanh, hạt xơ dây thanh, phù nề thanh quản,...
Nói lắp
Là tình trạng rối loạn nhịp điệu nói, nói không lưu loát. Ở những người bị nói lắp, khi nói sẽ có từ hoặc âm tiết trong câu bị lặp lại liên tiếp. Có các kiểu nói lắp như: Lắp một âm của âm tiết, lắp một âm tiết, lắp một đoạn của câu, xen vào một âm tiết hoặc một câu bất thường được lặp đi lặp lại,...
Nguyên nhân gây nói lắp thường là do thói quen từ thời kỳ học nói nhưng không được chỉnh sửa, mặc cảm tâm lý dẫn tới nói lắp để che đi khó khăn về tư duy hoặc mắc một số bệnh lý của cơ quan phát âm.
Thất ngôn
Thất ngôn là tình trạng bệnh nhân mất khả năng hiểu lời nói, diễn đạt lời nói, thể hiện các tín hiệu ngôn ngữ [đọc, viết,...] do tổn thương não. Có khoảng 70 - 80% bệnh nhân thất ngôn do tai biến mạch máu não.
Ngoài ra, còn có các nguyên nhân khác gây bệnh như u não, chấn thương sọ não, sau phẫu thuật lấy u não. Thất ngôn chủ yếu gặp ở người trưởng thành - nhóm tuổi đã biết nghe, nói, đọc, viết bình thường.
Về cách phân loại:
- Theo lâm sàng, thất ngôn gồm 2 nhóm là thất ngôn trôi chảy [người bệnh có thể nói dễ dàng] và thất ngôn không trôi chảy [bệnh nhân gặp khó khăn trong việc hình thành âm thanh];
- Theo vị trí tổn thương, có các loại thất ngôn như thất ngôn Broca [vùng Broca bị tổn thương], thất ngôn Wernicke [tổn thương của động mạch não giữa hoặc các nhánh của nó], thất ngôn dẫn truyền [tổn thương đường dẫn truyền thần kinh của kết nối giữa vùng ngôn ngữ vận động và ngôn ngữ cảm giác], thất ngôn toàn bộ [tổn thương ở cả vùng Wernicke và vùng Broca], thất ngôn mất ngữ pháp.
1.2 Những hệ lụy khi mắc bệnh ngôn ngữ
Hầu hết những người bị nói ngọng, nói lắp, thất ngôn,... đều gặp phải một số trở ngại như:
- Giao tiếp: Khó thể hiện được nhu cầu của bản thân, khiến người đối diện khó hiểu, làm giảm tốc độ giao tiếp, tránh giao tiếp ở nơi đông người, dẫn tới giảm vốn từ;
- Tâm lý: Trẻ gặp vấn đề về giao tiếp sẽ dễ bị căng thẳng, lo lắng, giảm quan hệ với bạn bè. Người lớn bị hạn chế về giao tiếp sẽ dễ bị trầm cảm, cáu giận,...;
- Học tập: Trẻ bị tật về lời nói có thể không dám đi học, ít khi đạt kết quả xuất sắc vì thiếu chủ động trong học tập;
- Quan hệ xã hội: Trẻ bị hạn chế trong giao tiếp thường có xu hướng hạn chế kết bạn, không có quan hệ gia đình hài hòa. Người lớn gặp vấn đề về giao tiếp cũng rất khó khăn trong quan hệ xã hội, ít chủ động giao tiếp với người lạ, khó tìm bạn đời,...
Biện pháp can thiệp, phục hồi chức năng cho trẻ nói ngọng
- Hướng dẫn trẻ cử động miệng, lưỡi, cơ quan phát âm: Há to miệng rồi ngậm lại; đưa lưỡi lên trên, xuống dưới, sang phải, sang trái; đưa lưỡi dài ra, thụt vào; tập thổi bong bóng xà phòng; tập phát âm chữ x,...;
- Hướng dẫn trẻ tạo âm và sửa các lỗi phát âm của trẻ. Với trẻ bị ngọng cả nguyên âm và phụ âm thì dạy trẻ tạo các nguyên âm trước, khi trẻ đã phát âm được các nguyên âm thì bắt đầu tập phát âm các phụ âm;
- Hướng dẫn trẻ đọc các phụ âm môi như b, m, p; khi đã phát âm rõ thì ghép với nguyên âm;
- Hướng dẫn trẻ nói các từ đơn, khi trẻ đã nói được nhiều từ đơn thì dạy trẻ ghép từ thành câu ngắn, sau đó là câu dài.
Việc can thiệp, hướng dẫn trẻ nói ngọng nên kết hợp dạy nói với tranh ảnh, đồ vật, đưa ra các trò chơi để giúp bé hứng thú hơn, đồng thời chú ý sửa âm mỗi khi trẻ nói sai. Đồng thời, cần kết hợp hỗ trợ trẻ tại lớp học, gia đình trong việc học tập, nói chuyện, động viên trẻ bớt tự ti, mặc cảm,...
2.2 Phục hồi chức năng nói lắp
Dấu hiệu trẻ nói lắp
- Hơi thở hổn hển, ngắt quãng;
- Khi nói thường co cứng cơ mặt, cổ và thân mình;
- Nói lắp có thể ngắt, nghỉ ở bất kỳ vị trí nào của câu nói hoặc nghỉ lấy hơi giữa chừng.
Biện pháp can thiệp, phục hồi chức năng cho trẻ nói lắp
- Tập thư giãn: Hướng dẫn cho trẻ thư giãn, thở sâu 3 - 5 nhịp, mỗi ngày nên tập ngồi nhắm mắt thư giãn từ 10 - 15 phút trong 2 lần. Đồng thời, nên động viên trẻ nói chậm. Người giao tiếp với trẻ nên nói chậm, đợi trẻ nói, không thúc giục;
- Sửa nhịp điệu nói: Để trẻ nói câu ngắn 2 - 3 từ một cách chậm rãi, khi nói xong nên nghỉ để chuẩn bị câu tiếp theo. Một thời gian sau, khi trẻ đã đỡ nói lắp thì hướng dẫn trẻ nói câu dài hơn 4 - 5 từ. Nếu trẻ chỉ nói lắp khi giao tiếp với một người thì hướng dẫn trẻ nói thật chậm, có thể chủ động nói chuyện bằng cách nhìn ảnh của người đó trước khi nói trực diện.
Khi phục hồi chức năng nói lắp cho trẻ, cần trao đổi thêm về vấn đề tâm lý, can thiệp giáo dục để trẻ bớt căng thẳng, thường xuyên động viên để trẻ tự tin hơn trong giao tiếp. Đồng thời, nên khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động tập thể để thêm tự tin, có nhiều cơ hội giao tiếp hơn.