Người tày ở hà giang thức suốt đêm giao thừa chờ tiếng gà gáy có ý nghĩa là gì?

Từ chiều 30 tết, không khí tấp nập, nhộn nhịp đón mừng tân niên đã tràn ngập khắp các bản làng miền núi. Trên những bàn thờ tổ tiên các gia đình, những mâm cỗ cũng đã đầy đủ hơn, tươm tất hơn để đón thời khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới trong sự sung túc và an vui. Những lễ vật được dâng lên bàn thờ gia tiên thể hiện tấm lòng, sự đền đáp của con cháu đối với đấng sinh thành, với những người đã khuất.

Ở Trùng Khánh [Cao Bằng] chủ yếu là hai dân tộc bản địa là người Tày và Nùng sinh sống. Ở vùng nào cũng vậy, hễ đâu có người Tày thì ở đó sẽ có người Nùng sinh sống và ngược lại. Hai dân tộc bản địa này đã có từ lâu đời, họ sống xen kẽ và hỗ trợ lẫn nhau, đặc biệt, cùng sử dụng chung một hệ ngôn ngữ là ngôn ngữ Tày – Nùng.

Đối với đồng bào Tày - Nùng, giao thừa cũng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Đó không chỉ là thời khắc đánh dấu sự chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, mà còn là dịp để con cháu thể hiện tấm lòng biết ơn đối với ông bà, tổ tiên, những đáng bậc tiền nhân sinh thành ra mình.

Có dịp tham dự cùng bà con Tày Nùng ở vùng cao, chúng tôi mới thấu hiểu được bà con đón tết trong không khí khá hoang sơ khi những sắc màu văn hóa chưa bị hòa nhập bởi bên ngoài, nơi đây còn lưu giữ rất nhiều phong tục huyền bí, độc đáo.

Sửa soạn ảnh Bác Hồ để treo thờ đón mừng năm mới

Tập tục độc đáo của bà con là lau rửa bàn thờ trước khi cúng Gia tiên đón năm mới về

Mâm cỗ ngày tết trong đêm 30 thể hiện sự thành đạt của con cháu trong gia đình, sự hiếu thảo của bậc con cháu đối với tổ tiên. Trong mâm cỗ đêm tất niên không thể thiếu được hình ảnh con gà sống thiến luộc vàng ươm.

Đối với những đồng bào nơi đây, gà sống thiến phải là những con gà ta vừa mới lớn, vừa mới biết cất tiếng gáy le te sẽ được mang đi thiến đúng lúc. Thịt gà trống thiến là món ăn quý giá, sang trọng thường chỉ dùng để đãi khách quý và trong ngày tết mới dâng lên bàn thờ tổ tiên của mình.

Anh Bế Văn Tiếp, người dân xã Thông Huề, Trùng Khánh, Cao Bằng cho biết: Những con gà thiến được dùng để thịt trong đêm 30 tết phải là con gà béo khỏe và không bị bệnh tật.

Vài tháng trước, mọi người đã phải nhốt chú gà thiến lại để vỗ béo, trong thời gian này chỉ cho ăn một loại thức ăn duy nhất là thóc. Do gà được ăn no, không phải tự đi kiếm ăn nên sẽ rất sạch, thịt vàng và thơm ngon.

Những chú gà thiến này cũng là “lễ vật” để những chàng rể mang đến nhà ngoại trong ngày “tết mẹ”. Đối với những anh chàng nhưng chưa kịp cưới, đây cũng là sản phẩm để lấy lòng phía nhà gái. Nhìn vào những con gà trống thiến, nhà gái có thể đánh giá được chàng rể tương lai của mình có khéo léo, cẩn thận hay không.

Để chuẩn bị cho một đêm giao thừa hoàn hảo, người Tày - Nùng  nơi đây đều tạm dừng mọi công việc từ ngày 28 tết. Từ đó, sẽ tập trung vào việc vệ sinh, trang trí nhà cửa, dán giấy đỏ, treo câu đối….

Tối 30 tết, trước thời khắc giao thừa, mọi thành viên sẽ tập trung quây quần bên bữa ăn tất niên đầy ấm cúng của gia đình.

Đúng thời khắc giao thừa, người trụ cột chính trong gia đình sẽ thắp một nén nhang lên bàn thờ tổ tiên để báo hiệu thời khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới đã đến. Những lễ vật như thịt gà, thịt lợn, xôi ngũ sắc sẽ được dọn lên bàn thờ để mời tổ tiên tới hưởng lộc cùng con cháu.

Bà con chuẩn bị lễ cúng miến thổ công chiều 30 tết

Mâm cỗ ngày Tết của bà con dân tộc vùng cao Tày - Nùng

Tiếp đó là lễ xông hơi để “rửa ban thờ”. Người con trai chính trong gia đình sẽ dùng một thanh sắt nung đỏ nhúng vào chậu nước ấm có chứa những lá thơm như lá bưởi, cam, chanh. Việc làm này nhằm mục đích xua tan những khí tà, quỷ ám của năm cũ và để cho năm mới sạch sẽ hơn.

Anh Nguyễn Tiến Thanh, ở xã Cảnh Tiên [Trùng Khánh] cho biết: Đó là phong tục có từ rất lâu của người Tày - Nùng nơi đây, khi xông, hơi tỏa ra từ chậu nước chứa lá thơm sẽ làm cho bàn thờ gia tiên thơm tho hơn, dễ chịu hơn.

Những cái xấu của năm cũ sẽ trôi đi, đón một năm mới trong sạch đẹp, an khang hơn. Làm xong lễ “rửa bàn thờ” chúng tôi đi tới từng gia đình để chúc tết, xông nhà. Chúc cho nhau năm mới sức khỏe, an khang và thịnh vượng.

Thực hiện xong tục cúng giao thừa, đồng bào dân tộc Tày - Nùng sẽ không đi hái lộc đầu xuân như người Kinh mà họ sẽ ở nhà, chờ đến lúc 5 giờ sáng để thực hiện nghi lễ đầu tiên trong năm mới là nghi lễ “lấy nước mới”.

Từ sáng sớm, khi trời chưa kịp sáng hẳn, nhìn chưa rõ mặt nhau nhưng tại giếng nước sinh hoạt chung của thôn Sộc Riêng, xã Thông Huề đã có rất đông người tới đây. Người thắp đuốc, người soi đèn pin, họ mang theo thùng và gáo ra đây để múc nước, lấy những gánh đầu năm. Nước này được dùng để pha trà, rửa mặt và sau đó sinh hoạt như bình thường.

Theo cụ Nguyễn Văn Nghiêm, ở thôn Sộc Riêng, xã Thông Huề [Trùng Khánh, Cao Bằng] thì khi đi gánh nước, người lấy nước sẽ mang theo 3 nén hương, giấy tiền và vàng mã. Đến nơi thì chưa được múc nước luôn mà phải thực hiện nghi thức đứng giữa đất trời, khấn vái bốn phương, sau đó mới đốt số tiền giấy và vàng mã. Xong xuôi mới được múc nước rồi bẻ một cành lộc [bưởi, cam…] gần đó cho vào thùng nước mang về.

Mỗi dân tộc đều có những phong tục đón giao thừa riêng, đón xuân riêng, nhưng đối với đồng bào Tày - Nùng thì đây có lẽ phong tục độc đáo nhất ngày xuân chỉ ở nơi đây mới có. Đó là phong tục văn hóa ngày tết hay và độc đáo nên cần được gìn giữ và bảo tồn.

Quốc Cường - Xuân Thái

Một chú gà trống kiễng chân đi, dáng điệu hùng dũng, oai phong. Chú có mào đỏ, chân vàng, lông cánh được phối ba màu đỏ, vàng, xanh lá cây nổi bật lên giữa những nét đen thuần hậu. 

Tranh gà làng Sình có kiểu vẽ bức riêng hoặc nằm chung trong bức 12 con giáp. Bức 12 con giáp làng Sình khá sinh động, một mặt trời cách điệu ở giữa trung tâm là biểu tượng âm dương, xung quanh là những tia ánh sáng rẻ quạt, ngoài cùng là 12 con giáp bao quanh được chia ô, kẻ chỉ ngay ngắn.

Con giáp Dậu sặc sỡ nhất, nằm giữa Tuất màu cam đơn điệu và Thân màu tím than buồn bã. Ngắm tranh gà làng Sình như soi thấu được tâm hồn bình dị của những người nông dân chân lấm tay bùn, gửi một chút tình, chút nghệ vào những mộc bản và màu sắc quyện mùi cánh đồng.

Tranh làng Sình giữ được khí chất của gà qua màu sắc và nét vẽ nhuần nhị của một giống loài gắn bó mật thiết với con người cả về ý nghĩa tâm linh và biểu tượng văn hóa. 

Trong tranh, gà luôn có mào đỏ, là mũ ô sa, cánh chuồn biểu thị cho đường công danh rạng rỡ, “văn”, chí tiến thủ của người trong trời đất, công danh vẹn toàn. Chân gà màu vàng, cựa sắc, là sức mạnh của giống loài đá bạt những đối thủ phương hại đến sự tồn tại của giống gà, đó là biểu thị của “vũ” uy dũng vô song.

Chợt nghĩ đến tiếng cục tác của gà mái, tiếng cục cựa của gà trống dẫn đường, gọi bầy gọi con cùng kiếm miếng ăn, chẳng phải là “nhân nghĩa” đấy sao. Nhưng quy lại, chữ “tín” với tiếng gáy dõng dạc hằng đêm báo hiệu giờ giấc chẳng bao giờ quên, chẳng bao giờ sai lệch của loài gà mới là biểu thị lớn nhất về phẩm cách trong hàng 12 con giáp. 

Chữ “tín” ấy của gà gợi lại những lãng quên từ thăm thẳm tỉnh dậy, gặm nhấm vị xuân đương bay đi trong chút hương lưu cữu bên góc nhà cũ. Thức giữa đêm đông, tôi chợt nhớ tiếng gà trong một đêm giao thừa đầy gió rét và mưa phùn của Huế.

Hơi lạnh sánh đặc, dường như lớp lớp nhang khói đóng băng lại trên mâm cúng giao thừa. Hương đèn, hoa quả, dăm chén xôi chè được bày biện trang nghiêm, đó là tất cả vật phẩm cúng đêm giao thừa của gia đình. Tôi ngồi co ro bên hiên nhà, nhìn những giọt nước ngưng đọng trên mái rỉ rả rơi xuống nhánh hoàng mai lấm tấm nụ vàng.

Gió tràn qua mâm cúng, từng xấp giấy vàng mã khẽ lất phất. Bộ đồ cúng giao thừa lung linh trong ánh đèn dầu leo lét.  Không gian yên ắng của một ngôi làng ngoại ô trong đêm trừ tịch ngày nào lắp lại từng mảnh ký ức rời rạc những bánh xe chân phương lăn theo lối kể. Các nhà hàng xóm bận rộn với lễ cúng, người đi tới kẻ đi lui, một vài nhà nồi bánh tét còn chưa chín, khói bếp một góc quyện vào sương. 

Ở một góc làng, bầu trời ửng hồng một dải sáng, sương khói như về đấy tụ hội cả, ấy là pháo hoa đương bắn bên bờ sông Hương xa chừng dăm cây số. Những âm thanh pháo hoa đùng đục lay động giữa trời kéo lòng tôi bận rộn.

Chuông quả lắc trong nhà rung lên hồi báo sang giờ mới, lanh canh như cuốc xe đạp chở hoa xuân đi chợ sớm. 0 giờ. Giao thừa điểm. Năm mới đến. Điều gì đó vừa lướt qua trong tôi, những hạt mầm của một thực tại mới nảy nở trong cái hình hài vừa được cộng thêm tuổi.

Vào lúc ấy, tôi bàng hoàng không biết mình đã đánh mất những gì, chưa làm được gì và đương chờ đợi gì trong vòng quay luôn hiện hữu của thời gian. Những hụt hẫng bùng lên như cỏ khô được mồi lửa rồi bị dập tắt trong cơn mưa hoài bão tuổi xuân. 

Tất cả đột ngột dừng lại, nhường chỗ cho một tiếng gà đậm giọng cất lên. Ó o kia tách những đường mưa, xé toang cái lạnh đông đặc, như một ánh lửa lóe trong trời đêm. Tiếng gà cô độc, lay động những nghĩ suy không rõ hình thù, cứ thế lan trên mặt nước đồng xâm xấp rồi từ tốn vang vọng khắp làng.

Tiếng gà ấy vừa nhịp đất trời, chắc hẳn sẽ đánh thức vầng thái dương đương ngủ sâu nhất trong đêm trừ tịch, rồi mai kia ánh nắng sẽ chiếu cho thế gian một năm đủ đầy no ấm như trong sự tích cúng gà đêm giao thừa của dân tộc Việt. Tiếng gà ấy là tín tâm, là sự biết ơn giống loài đã mang ánh sáng về cho loài người trong một đêm đen dài nhất giao thời cũ - mới.

Mâm cúng của nhiều nơi đem nguyên chú gà trống đó lên mâm lễ vật, chễm chệ như một tín cử sâu dày. Không may thay, chúng ta đã “tắt” bớt đi nhiều cơ hội gáy báo thức của bao chú gà trong đêm trừ tịch. 

Tiếng gà đã ngừng hẳn, kéo không gian trầm lắng kia lại gần. Sự tịch tĩnh sau tiếng gà gáy và nhang đèn mâm cúng kéo tôi sờ lên một tiếng gà khác của lịch sử. Đó là tiếng gà gieo vết thương lên giấc kinh kỳ, là tiếng gáy hồi thất thủ kinh đô đầy ám ảnh:

“Tháng Năm, giờ Tí, hăm ba/ Súng vang nổi dậy rạng lòa trời xanh/ Kinh thành ai nấy đều kinh/ Ôi thôi rồi giặc nổi trong thành phen ni/ Kẻ thì dắt vợ con đi/ Người thì chôn của một khi vội vàng/ Canh hai luống những bàng hoàng/ Bước qua gà gáy lịnh truyền mình hơn”.

Có những người vĩnh viễn không “bước qua gà gáy”, những chiến sĩ trận vong và đồng bào nạn vong, những người nằm lại trong tiếng nấc của binh đao. Nhang khói lòng người thành tâm dâng niệm phận người đau thương. Tiếng gà canh hai thật khó phai trên tấm bia lịch sử của xứ đẹp và buồn.

Cụ Võ Liêm Sơn, người thầy tôn kính của nhiều thế hệ học trò yêu nước Trường Quốc học Huế, là chí sĩ phùng thời với Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh... đã lấy gà để diễn cái sự làm người. Sinh thời cụ mê viết văn làm thơ và thú đá gà. Một lần cụ dẫn hai học trò là Nguyễn Chí Diễu và Nguyễn Khoa Văn đi đá gà.

Gà đá của cụ dũng mãnh, lật ngược tình thế với những đòn hiểm hạ gục đối thủ, chiến thắng trọn vẹn và nhận được số tiền thưởng khá lớn. Cụ vui vẻ mang gà về, trên đường về bảo học trò mai lên nhà thầy ăn cháo gà. Hôm sau các trò lên nhà thầy quả nhiên có món cháo gà. Các trò tưởng thầy đùa ai ngờ đó chính là con gà quán quân hôm qua.

Học trò thắc mắc thì cụ mới điềm tĩnh trả lời: “Con gà cũng như con người chỉ hay được một thời. Hóa kiếp để giữ khí tiết cho nó. Chắc chi đá thêm một trận nữa nó sẽ thắng nổi. Không khéo lại thân bại danh liệt!”.

Lời nhắc nhở của cụ Võ Liêm Sơn là bài học đắt giá cho nhân sinh, dừng phải lúc, đừng quá tham mà hại sức mình, giữ lấy huy hoàng sáng rỡ mãi như giữ lấy danh hiệu vô địch của con gà trong câu chuyện. Và điều hạnh phúc trên thế gian này là cảm thấy vừa đủ, không hơn không kém, như loài gà chẳng bao giờ gáy liên tục suốt giờ, nó chỉ nhắc khéo ta thời khắc quyết định mà thôi.

Lễ cúng hoàn tất, tôi khép cửa, trở về giường cuộn mình trong chăn ấm, thầm cầu sớm mai nắng xuân rạng rỡ trên xứ mưa ủ dột, tôi ra đường, hòa vào dòng người náo nức đón Tết con gà 2017. Hít lấy hơi thở của mùa xuân rạo rực xông khắp đất trời, tôi ôm tiếng gà đi vào giấc ngủ thầm thỉ nguyên xuân. 

LÊ VŨ TRƯỜNG GIANG