Bình Định có nhiều làng nghề truyền thống hàng trăm năm tuổi, như: Làng nghề rượu Bàu Đá [xã Nhơn Lộc], làng rèn Tây Phương Danh [phường Đập Đá] thuộc TX An Nhơn; làng nghề dệt chiếu cói thôn Công Thạnh [phường Tam Quan Bắc], làng nghề dệt chiếu cói Chương Hòa [xã Hoài Châu Bắc], làng nghề dệt thảm xơ dừa ở Tam Quan, thuộc TX Hoài Nhơn… Hầu hết, các làng nghề này đều trải qua nhiều thăng trầm trước khi tìm ra “chỗ đứng” trên thị trường như hiện nay.
Làng nghề và hồn vía của một vùng đất
Ở làng nghề dệt chiếu cói Chương Hòa hiện có hơn 200 cơ sở và hộ làm nghề dệt chiếu cói, tạo việc làm cho hơn 500 lao động, với mức thu nhập từ 4 - 5 triệu đồng/người/tháng. Trước đây, người dân làm nghề theo kiểu thuần thủ công, sức cạnh tranh của sản phẩm kém. Mấy năm gần đây, người dân làm nghề đã đầu tư máy móc, thay đổi mẫu mã để vực dậy nghề này. Bà Nguyễn Thị Ngọc Thảo, ở khu phố Công Thạnh, phường Tam Quan Bắc, cho biết: “Với sự hỗ trợ của máy móc, năng suất tăng lên rất nhiều, mỗi ngày một thợ dệt có thể làm ra 10 - 15 chiếc chiếu. Vì vậy bây giờ hộ nào cũng đầu tư thêm máy để làm, riêng gia đình tôi đầu tư 4 máy dệt chiếu, tạo việc cho 8 lao động ở địa phương, mỗi tháng đưa ra thị trường hơn 1.000 chiếc chiếu”.
Tương tự, làng rượu Bàu Đá có tuổi đời hơn 100 năm, đến nay còn 33 hộ tham gia sản xuất rượu, chủ yếu là bà con ở thôn Cù Lâm, xã Nhơn Lộc. Ở làng rèn Tây Phương Danh hiện có hơn 50 hộ gắn bó, gìn giữ nghề. Ngoài 2 làng nghề đạt tiêu chí làng nghề truyền thống theo tiêu chí mới, ở TX An Nhơn hiện có hơn 20 làng nghề khác vừa giữ vai trò tạo động lực kinh tế nông thôn, vừa hàm chứa nhiều giá trị lịch sử, văn hóa đặc sắc của địa phương, làm nên hồn vía của một vùng đất.
Ông Đào Xuân Huy, Phó Chủ tịch UBND TX An Nhơn, khẳng định: “Các làng nghề truyền thống ở An Nhơn góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn, cơ cấu lao động của thị xã và tăng thu nhập cho người lao động. Giá trị sản xuất trong làng nghề ở địa phương hằng năm đạt 350 - 400 tỷ đồng”. Đây quả thực là những đóng góp rất lớn và nếu khéo léo đầu tư để phát huy giá trị “hồn vía” của những làng nghề - đặc biệt ở lĩnh vực du lịch - chắc chắn sức tác động và đóng góp của các làng nghề sẽ còn cao hơn thời gian qua rất nhiều.
Bảo tồn, lưu giữ giá trị văn hóa, lịch sử
Trong hành trình ra đời - phát triển với cả thăng, trầm, một mặt các làng nghề tạo ra thêm nhiều giá trị văn hóa, tác động tích cực và phái sinh những giá trị mới, mặt khác bằng chính sự tồn tại của mình, các làng nghề là nơi bảo tồn, phát huy nhiều giá trị văn hóa, lịch sử thông qua những phong tục, tập quán, tín ngưỡng, nghi thức giàu bản sắc văn hóa địa phương. Các sản phẩm chứa đựng các tri thức dân gian, bí quyết nghề nghiệp, kỹ năng truyền nghề, tinh hoa văn hóa nghệ thuật gắn liền với các nghệ nhân như: Bí quyết để gốm Vân Sơn có màu đỏ tươi, để rượu Bàu Đá, bún Song Thằn có hương vị thơm ngon đặc trưng…
Các làng nghề có chức năng liên kết cộng đồng theo từng nhóm nghề, duy trì các ngày hội, lễ hội gắn với hoạt động văn hóa tâm linh, tín ngưỡng. Chẳng hạn, ngày 12.2 âm lịch hằng năm, người dân tổ chức lễ hội truyền thống làng rèn Tây Phương Danh nhằm tri ân vị tổ sư Đào Dã Tượng và các bậc tiền hiền có công khai sinh, xây dựng làng nghề rèn. Làng dệt chiếu cói Chương Hòa có ông tổ được thờ là Bá Hộ, dịp giỗ tổ cũng trở thành lễ hội truyền thống vào ngày 10 tháng Giêng âm lịch hằng năm. Những sự kiện như vậy vừa tạo ra sức gắn kết những người trong nghề, vừa tác động đến cộng đồng dân cư xung quanh, gắn bó tình làng nghĩa xóm.
Ông Nguyễn Văn Ngọc, Phó Trưởng phòng phụ trách Phòng Văn hóa và Gia đình [Sở VH&TT], đánh giá: Nét văn hóa chung ở các làng nghề truyền thống là địa danh thường gắn với cộng đồng dân cư có chung nghề, tồn tại lâu đời và có sức sống bền bỉ. Trong quá trình phát triển, cùng với việc lưu truyền các bí quyết cho thế hệ sau, hoạt động của nghề và làng nghề cũng tạo ra bản sắc văn hóa của vùng đất, mà điển hình là thơ ca, hò vè, hát đối… Trong đời sống hiện đại, một số nội dung cũ, không còn phù hợp nữa sẽ lùi lại, mất đi như một sự chọn lọc tự nhiên, đồng thời sẽ có những giá trị mới xuất hiện. Làng nghề càng phát triển thì những giá trị mới càng nhiều!
Bởi vậy, để phát triển làng nghề nếu chỉ dựa vào giá trị vật chất làng nghề mang lại sẽ không đủ. Khi chú trọng phát huy những giá trị văn hóa, làng nghề sẽ phát triển ổn định và bền vững. Ông Võ Mai Hưng, Phó Giám đốc Sở Công Thương, cho biết: Thời gian tới, Sở sẽ phối hợp các đơn vị liên quan tiếp tục đầu tư cơ sở hạ tầng, hỗ trợ máy móc, quảng bá sản phẩm, xúc tiến thương mại, thành lập các HTX làng nghề, nghề truyền thống để giúp các làng nghề phát triển ổn định, trong đó ưu tiên làng nghề có bề dày văn hóa, lịch sử để vừa bảo tồn, vừa phát huy giá trị văn hóa gắn phát triển du lịch cộng đồng./.
Đất võ Bình Định là địa phương nổi tiếng với những tiết mục võ cổ truyền, nhiều danh thắng nổi tiếng như Kỳ Co, Eo Gió, bãi tắm Hoàng Hậu... Ngoài ra, du khách còn có dịp ghé thăm, trải nghiệm cuộc sống dân dã, bình dị của những làng nghề lâu đời với vô số sản phẩm độc đáo, mang đậm nét văn hóa địa phương.
Làng nghề rượu Bàu Đá
Bên cạnh các món đặc sản có thể mang về làm quà biếu như bánh ít lá gai, bánh hồng, tré, bánh tráng nước dừa... thì rượu Bàu Đá cũng là một trong số đặc sản được nhiều người tìm mua khi đến Bình Định. Rượu Bàu Đá đã được tổ chức Kỷ lục Việt Nam công nhận nằm trong top 10 đặc sản rượu nổi tiếng Việt Nam.
Làng nghề này nằm cách TP Quy Nhơn khoảng 30 km về hướng Tây Bắc. Du khách đi theo hướng Quốc lộ 1A đến xóm Bàu Đá [thôn Cù Lâm, xã Nhơn Lộc, thị xã An Nhơn, TP Quy Nhơn] là đến làng rượu Bàu Đá.
Sự nổi tiếng của rượu Bàu Đá nằm ở phương pháp nấu thủ công, sử dụng nậm sành cổ đặc trưng cho văn hóa người Việt, rượu chính hiệu uống vào say nhưng không bị nhức đầu. Ngoài yếu tố gia truyền trong việc chưng cất thì nước nấu rượu được lấy từ các bàu nước trong vùng, nơi tập trung những mạch nước ngầm chảy ra từ các ngọn núi xung quanh cũng là yếu tố làm nên danh tiếng của thức uống đặc sản này.
Làng nón ngựa Phú Gia
Nghề làm nón ngựa Phú Gia có lịch sử hơn 300 năm, được lưu giữ cho đến tận bây giờ với hơn 400 hộ dân tham gia sản xuất. Phú Gia là một trong năm làng nghề truyền thống được UBND tỉnh Bình Định quy hoạch, gắn với mục tiêu phát triển du lịch. Làng nghề thuộc xã Cát Tường, huyện Phù Cát, cách trung tâm TP Quy Nhơn khoảng 45 km về hướng Bắc. Từ trung tâm thành phố, du khách có thể đi theo Quốc lộ 1A, rẽ phải Quốc lộ 19B chạy khoảng 18 km, rẽ trái vào đường DT635 rồi hỏi thăm người dân là sẽ đến được.
Nón Phú Gia nổi tiếng bởi đặc điểm đẹp, bền, rẻ, có hai loại gồm nón ngựa và nón lá. Nón lá được sản xuất hàng loạt, quy trình làm nón không khác với nón lá Huế hay nón Quảng. Trong khi đó, nón ngựa trước đây là một phụ kiện không thể thiếu của các quan binh triều đình xưa. Nón được làm công phu với 10 công đoạn chính và bốn công đoạn phụ với các loại hoa văn đặc biệt. Các nghệ nhân thường thêu họa tiết hoa, lá, chim công hay long, lân, quy, phụng, chim trĩ... lên nón. Chóp nón thường để trần, trên đỉnh có chùm chỉ ngũ sắc. Những chiếc nón đặc biệt sẽ có chóp hình quả trám sắt nhọn, được làm từ đồng hoặc bạc với họa tiết chạm trổ công phu.
Một nghệ nhân làm nón ngựa ở Phú Gia. Ảnh: Phong Vinh.
Ngày nay, nón ngựa Phú Gia không được sản xuất hàng loạt, chỉ làm với số lượng ít để bán cho khách du lịch muốn tìm lại nét văn hóa xưa hoặc làm theo hợp đồng của thương lái. Đến tham quan làng nghề, du khách được nhìn thấy quy trình làm nón với từng mũi khâu tỉ mẩn, đôi tay khéo léo của thợ nón bên khung lợp, tận hưởng vẻ yên bình, tách biệt hẳn không gian ồn ào, xô bồ của phố thị.
Làng bánh tráng Trường Cửu
Bánh tráng cũng là một trong những món ăn đặc sản được nhiều du khách thích thú và chọn mua về làm quà khi đến Bình Định. Những ngôi làng làm bánh tráng trở thành địa điểm thu hút nhiều người tò mò muốn tìm hiểu về cách tạo ra loại bánh đặc sản này.
Bình Định có nhiều làng nghề bánh tráng như Trường Cửu, Nhơn Lộc. Trong đó, bánh tráng Trường Cửu nổi tiếng về độ thơm ngon, làm bằng gạo dẻo thơm, dày, đen hoặc vàng tùy vào loại mè cho vào bánh. Làng Trường Cửu trước đây chỉ có vài chục hộ làm công việc này, đến nay đã có khoảng 200 hộ làm bánh chuyên nghiệp trong làng.
Để bánh dẻo, thơm, không bở, các nhà lò thường thêm bột mì vào bột và rắc nhiều mè lên bánh. Khi đổ bột lên khuôn, chủ lò phải lắc thật đều tay để bánh tròn, đẹp, không bị chỗ dày chỗ mỏng.
Làng nghề dệt chiếu Hoài Châu Bắc
Chiếu cói từ lâu đã được tỉnh Bình Định chọn là sản phẩm thủ công truyền thống đặc trưng của địa phương. Đây cũng là nghề truyền thống đã có từ rất lâu đời ở xã Hoài Châu Bắc, huyện Hoài Nhơn, Bình Định. Xã này nổi tiếng với nhiều làng nghề dệt chiếu cói lâu đời hơn 200 năm trước, hiện có khoảng 800 hộ dân gắn bó với nghề truyền thống này.
Chiếu dệt Hoài Châu Bắc có nhiều loại gồm chiếu khổ rộng, khổ hẹp, về họa tiết có chiếu trơn và chiếu hoa. Sau khi gặt cói, người dân dùng máy chẻ nhỏ rồi phơi khô khoảng 4 ngày, sau đó dùng phẩm màu [gồm các màu đỏ, lục, xanh, vàng] nhuộm và phơi thêm hai ngày mới đưa vào dệt chiếu.
Nghề dệt chiếu ở Hoài Châu Bắc. Ảnh: Trí Tín.
Chiếu trơn là loại chiếu được dệt từ cói trắng không nhuộm màu. Trong khi đó, chiếu hoa Bình Định được làm công phu hơn, thay vì in hoa lên nền chiếu trắng như một số vùng, thợ dệt phải nhuộm màu sợi cói trước, sau đó mới đan từng sợi cói để ra hoa văn mong muốn. Hoa văn phổ biến của chiếu hoa Bình Định là chữ thọ, chữ song hỷ, hoặc chữ trăm năm hạnh phúc. Bốn góc được trang trí nhiều kiểu, khi là họa tiết tứ linh, khi lại là bốn hoa văn lớn, nẹp ngoài hai đường kẻ đỏ hoặc xanh, trông trang nhã hài hòa.
Ngoài ra, Bình Định còn có nhiều làng nghề cổ truyền nổi tiếng khác như làng tiện gỗ mỹ nghệ Nhơn Hậu, làng rèn Tây Phương Danh, đúc đồng Bằng Châu... Du khách có thể khám phá những làng nghề cổ truyền ở Bình Định khi tham gia giải chạy VnExpress Marathon Quy Nhơn 2020. Đây là giải chạy thường niên do Báo VnExpress phối hợp UBND Bình Định tổ chức. Giải sẽ diễn ra vào ngày 26/7, lùi hơn một tháng so với kế hoạch ban đầu do Covid-19. Ban tổ chức sẽ đóng cổng bán vé ngày 22/6, xem thông tin giải và mua vé tại đây.
Hà Thanh