Đường ngân sách mô tảcác giỏhàng hóa [x,y] tối đa mà người tiêu dùng có thểmua được. Nó cho chúng ta biết sốlượng hàng hóa Y tối đa mà người tiêu dùng có thểmua được khi đã mua một lượng hàng hóa X nhất định, hay số lượng hàng hóa X tối đa mà người tiêu dùng có thểmua được khi đã mua một lượng hàng hóa Y nhất định. Khi đã mua một lượng xnhất định, sốlượng ytối đa có thểmua được chính là lượng thu nhập I còn lại sau khi đã mua xchia cho mức giá PY: y= [I – x.PX ]/PY [3.2].
Tập hợp các giỏhàng hóa [x,y] tối đa ở đây phải thỏa mãn đẳng thức hay phương trình: x.PX+ y.PY= I[3.2’]
Dễ dàng nhận ra rằng [3.2] và [3.2’] hoàn toàn tương đương nhau. Phương trình [3.2] hay [3.2’] chính là phương trình đường ngân sách. Vì phương trình [3.2] là một phương trình tuyến tính nên đường ngân sách là một đường thẳng. Chú ý rằng chúng ta biểu thị x, ylà khối lượng của các hàng hóa X, Y, nên điều đó giả định ngầm rằng xvà ylà những sốkhông âm. Có thểkhông khó khăn đểnhận ra rằng, đường ABtrên hình 3.9 chính là đường ngân sách gắn liền với điều kiện vềthu nhập và giá cả đã biết. Điểm mút Atrên trục tung biểu thịlượng hàng hóa Y tối đa có thể mua được khi người tiêu dùng không mua một đơn vịhàng hóa X nào. Tung độcủa nó có giá trịbằng I/PY.Tương tự, điểm mút Btrên trục hoành biểu thịlượng hàng hóa X tối đa có thểmua được khi người tiêu dùng không mua một đơn vịhàng hóa Y nào. Hoành độcủa nó có giá trịbằng I/PX. Những điểm nằm trên đường ngân sách AB đều là những điểm khả thi trong điều kiện thu nhập I được chi tiêu hết. Những điểm khảthi nằm trong miền ràng buộc ngân sách nhưng không nằm trên đường ngân sách đều biểu thịcác trường hợp thu nhập hay ngân sách I không được sử dụng hết.
Vị trí của đường ngân sách phụthuộc vào mức thu nhập I và các mức giá của các hàng hóa X,Y. Độdốc của đường ngân sách phụthuộc vào mức giá tương đối của hai hàng hóa này và đo bằng [- PX/PY]
Các từ khóa trọng tâm hoặc các thuật ngữ liên quan đến bài viết trên:
Đường ngân sách [budget line] là đồ thị trong hệ trục tọa độ ghi các kết hợp khác nhau của hai hàng hóa [x1 và x2] mà người tiêu dùng muốn mua khi anh ta có một mức thu nhập nhất định [m]. Phương trình của đường này là:
p1x1 + p2x2 = m
trong đó p1 và p2 là giá của hàng hóa x1 và hàng hóa x2. Biến đổi phương trình trên để xác định sự phụ thuộc của x2 và x1, tức biểu thị mối quan hệ giữa x2 và x1 dưới dạng hàm số, chúng ta được
Hình dưới vẽ đường ngân sách dựa trên phương trình này. Nó cho thấy độ dốc của đường ngân sách phụ thuộc vào tỷ lệ giá cả p1/p2 hay giá tương đối của hai hàng hóa, tung điểm [điểm cắt trục tung - A] phụ thuộc vào thu nhập m và giá hàng hóa 2 [p2], hoành điểm [điểm cắt trục hoành - B] phụ thuộc vào thu nhập m và giá hàng hóa 1 [p1]. Khi p1 thay đổi, độ dốc của đường ngân sách sẽ thay đổi; khi m thay đổi, đường ngân sách sẽ dịch chuyển song song [với đường ngân sách cũ] vào phía trong hoặc ra phía ngoài; còn khi p1,p2 và m đồng thời thay đổi, đường ngân sách sẽ dịch chuyển nhưng không song song với đường ngân sách cũ.
Đường ngân sách là một trong hai bộ phận cấu thành mô hình [hay lý thuyết] về hành vi của người tiêu dùng. Vì vậy, việc hiểu rõ đường ngân sách và những ảnh hưởng của các biện pháp can thiệp mà chính phủ thực hiện dưới dạng thuế hoặc trợ cấp đối với vị trí và độ dốc của đường ngân sách có ý nghĩa quyết định trong quá trình phân tích hành vi của người tiêu dùng.
Đường ngân sách B được vẽ cho mức thu nhập [m] và các giá cả p1,p2. Nó có độ dốc bằng -p1/p2, tung điểm m/p2 và hoành điểm m/p1. Khi thu nhập tăng từ m lên m', đường ngân sách sẽ dịch chuyển từ B tới B'.
[Tài liệu tham khảo: Nguyễn Văn Ngọc, Từ điển Kinh tế học, Đại học Kinh tế Quốc dân]