Về lý thuyết tài chính công được xây dựng trên cơ sở kinh tế học về lợi ích liên quan đến vai trò của Chính phủ trong nền kinh tế nhằm tối đa hóa lợi ích kinh tế - xã hội. chính vì vậy, những đặc trưng của nền tài chính công phải ánh sự hình thành và sử dụng các quỹ tiền tệ của Nhà nước phục vụ lợi ích chung bởi các quan hệ tài chính công luôn gắn với sở hữu công cộng về tài sản và chứa đựng lợi ích chung, lợi ích công cộng. Những lợi ích này thể hiện ở sự phân phối thu nhập của doanh nghiệp, cư dân, phân phối GDP, GNP và cả trong phân phối các nguồn lực tài chính cho các mục tiêu kinh tế xã hội của quốc gia, của một cộng đồng, của một tổ chức và của những người tham gia hình thành các quỹ công.
Các nguồn lực tài chính công vận động từ nơi tạo ra đến mục tiêu sử dụng chúng đều thông qua việc hình thành và sử dụng các quỹ tiền tệ. Các quỹ tiền tệ đó rất đa dạng và phong phú. Có những quỹ tiền tệ được gọi là quỹ tập trung do Nhà nước hoặc cơ quan cao nhất toàn quốc thống nhất quản lý và sử dụng cho mu cầu chung của cả nước. Bên cạnh đó có những quỹ tiền tệ chỉ phục vụ cho một tổ chức xã hội, có những quỹ tiền tệ mang tính chuyên dùng.
Các nguồn lực tài chính công rất đa dạng, phức tạp nên việc phân bổ được thực hiện qua các quan hệ tài chính không những đụng chạm đến lợi ích của người đóng góp và người được thừa hưởng mà còn tác động sâu sắc đến tất cả các vấn đề chính trị, kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại của một quốc gia, đòi hỏi Nhà nước phải đặc biệt quan tâm điều chỉnh nhằm phục vụ tốt cho nhiệm vụ chính trị của đất nước.
Với góc độ Nhà nước là chủ thể duy nhất quyết định việc tạo lập và sử dụng các quỹ tiền tệ của Nhà nước, nhằm duy trì sự tồn tại của bộ máy Nhà nước và thực hiện các chức năng kinh tế - xã hội của Nhà nước. Đối với những chính sách cơ bản về đối nội, đối ngoại, nhiệm vụ kinh tế xã hội, quốc phòng, an ninh của đất nước cũng như các nguyên tắc về tổ chức, hoạt động của bộ máy Nhà nước, điều chỉnh các quan hệ xã hội và hoạt động của công dân đều do Quốc hội – cơ quan quyền lực Nhà nước cao nhất, đại diện cho ý chí và nguyện vọng của nhân dân quyết định. Chính vì vậy, Quốc hội cũng là cơ quan duy nhất có quyền quyết định chính sách tiền tệ quốc gia, quyết định dự toán ngân sách Nhà nước với tổng số và cơ cấu thu chi, mức bội chi, các nguồn bù đắp và giám sát việc thực hiện ngân sách Nhà nước, chính sách tài chính, tiền tệ quốc gia, phê chuẩn quyết toán ngân sách Nhà nước.
Đối với các quỹ tài chính Nhà nước ngoài ngân sách có thể được hình thành nên một phần từ ngân sách Nhà nước, một phần từ vốn góp của các tổ chức kinh tế xã hội, cá nhân, hộ gia đình, nhưng quyền quyết định thành lập và sử dụng vẫn là Nhà nước.
Như vậy, đặc điểm về chủ thể của tài chính công có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo đảm quyền lãnh đạo tập trung thống nhất của Nhà nước trong việc tạo lập và sử dụng các quỹ tài chính Nhà nước, nhằm thực hiện các nhiệm vụ kinh tế xã hội của Nhà nước.
Trong khi đó, vai trò của tài chính công trong nền kinh tế thị trường, quá trình sản xuất hàng hóa trực tiếp phục vụ thị trường với số lượng, chất lượng sản phẩm xác định trên cơ sở của việc trao đổi, phân phối và tiêu dùng. Đây là nền kinh tế mở với hình thức phát triển cao hơn nền kinh tế hàng hóa. Trong nền kinh tế thị trường, mọi hoạt động kinh tế đều được tiền tệ hóa, nên đã hình thành nên các luồng chuyển dịch không ngừng giá trị với các nguồn lực tài chính tạo ra hàng loạt các mối quan hệ qua lại dưới hình thức giá trị.
Bản chất của tài chính trong nền kinh tế thị trường là hệ thống những mối quan hệ kinh tế giữa các thực thể tài chính phát sinh trong quá trình hình thành, phân phối và sử dụng các nguồn lực tài chính.
Thông qua các chính sách và công cụ tài chính, Nhà nước thực hiện phân phối tổng sản phẩm quốc dân theo hướng ưu tiên cho tích lũy để ổn định và phát triển kinh tế. Đồng thời, cung cấp các nguồn vốn để thỏa mãn các yêu cầu về hàng hóa và dịch vụ công cộng mà tài chính của khu vực tư nhân không thể thực hiện được. Ngoài ra, phân phối của tài chính còn đảm bảo duy trì hoạt động của bộ máy Nhà nước và đảm bảo an ninh quốc phòng.
Trong nền kinh tế thị trường ngoài những ưu điểm nổi trội về khả năng tạo ra hàng hóa, dịch vụ phong phú, kinh tế phát triển nhanh, mạnh và thúc đẩy quá trình sản xuất hàng hóa phát triển cũng chứa đựng hàng loạt các khuyết tật mà bản thân nó không thể tự giải quyết được như tín hiệu sai, không có khả năng định hướng lâu dài dẫn đến tình trạng mất cân bằng đối với cung cầu, giữa sản xuất và tiêu dùng gây ra lạm phát kinh tế. Thị trường phát triển dẫn đến tình trạng mất cân đối cung cầu giữa sản xuất và tiêu dùng gây ra lạm phát kinh tế; thị trường phát triển. Chính vì vậy, việc quản lý và điều tiết vĩ mô nền kinh tế xã hội cần phải có sự can thiệp của Nhà nước vào nền kinh tế thị trường.
Trong nền kinh tế thị trường có sự định hướng của Nhà nước luôn thể hiện chức năng tài chính thể hiện ở:
Chức năng tổ chức vốn: Để phục vụ cho hoạt động sản xuất kinh doanh, hoặc tiêu dùng và phát triển kinh tế xã hội cần thiết phải có sự thu hút vốn bằng nhiều hình thức khác nhau từ các thành phần kinh tế để hình thành các quỹ tiền tệ.
Chức năng phân phối: Nhà nước thực hiện cơ chế phân phối vốn thông qua các biện pháp tài chính, tín dụng và bảo hiểm Nhà nước, chính sách giá cả nhằm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng và tích lũy để thực hiện các nhiệm vụ xã hội.
Chức năng giám đốc: Nhà nước không chỉ kiểm tra, giám sát thông qua hoạt động giám đốc tài chính mà còn quản lý thông qua việc kiểm toán và giám sát quá trình thực hiện, quản trị rủi ro, tư vấn .v.v… đối với hoạt động quản lý tài chính công.
Trong nền kinh tế thị trường, tài chính công là một bộ phận của hệ thống tài chính. Xét về mặt cấu trúc thì tài chính công bao gồm: Ngân sách Nhà nước, Bảo hiểm xã hội, tín dụng Nhà nước, các quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nước trên cơ sở hệ thống ngân sách Nhà nước.
Với việc thực hiện chức năng phân phối các nguồn lực tài chính trong nền kinh tế đòi hỏi tài chính công phải cung cấp các nguồn vốn để thỏa mãn các yêu cầu về hàng hóa và dịch vụ công cộng mà tài chính của các khu vực ngoài quốc doanh không thể thực hiện được. Việc phân phối ác nguồn lực tài chinh tạo nên sự phát triển cân bằng giữa hàng hóa, dịch vụ tư nhân và hàng hóa, dịch vụ công cộng, đồng thời tạo ra sự phối hợp trong việc phân bổ các nguồn vốn của nền kinh tế.
Bên cạnh đó, tài chính công phải thực hiện việc điều chỉnh sự mất cân bằng trong phân phối thu nhập của nền kinh tế thông qua chức năng điều chỉnh thu nhập.
Ngoài ra, tài chính công có thể giúp nền kinh tế tăng trưởng, phát triển ổn định thông qua các chính sách thuế, chính sách ngân sách, chính sách phát triển khu vực kinh tế Nhà nước, chính sách tín dụng Nhà nước.v.v… nhằm ổn định kinh tế vĩ mô.
Về phạm vi của tài chính công rất rộng, có liên quan đến quan hệ thu, chi, vay và trả nợ, cũng như các quan hệ cung cấp hàng hóa, dịch vụ công cộng của Nhà nước trong kế hoạch phát triển kinh tế xã hội của đất nước.
Phạm vi hoạt động của tài chính công rất rộng, gắn liền với hiệu quả hoạt động kinh tế xã hội ở tầm vĩ mô nên để phục vụ cho việc thực hiện các chức năng kinh tế - xã hội của Nhà nước, Nhà nước phải đảm bảo tính hiệu quả, điều chính sự phân phối thu nhập không công bằng, khuyến khích phát triển và ổn định kinh tế xã hội.
Các chi tiêu chủ yếu tập trung cho xây dựng cơ sở hạ tầng kinh tế xã hội, đầu tư cho một số ngành mũi nhọn, nhưng công trình quan trọng có vai trò lớn trong phát triển kinh tế, thực hiện chiến lược phát triển con người. Việc chi tiêu đúng đắn có thể tác động tích cực đến hiệu quả hoạt động kinh tế xã hội nói chung và từng lĩnh vực nói riêng.
Nhà nước sở hữu các khoản thu mang tính chất không bồi hoàn và bắt buộc từ các chính sách thuế áp dụng cho mọi thủ thể kinh tế xã hội ở trong và ngoài nước, đây là sự kết hợp giữa tính không bồi hoàn và bồi hoàn mang tính bắt buộc và tính tự nguyện. Ngoài ra, các khoản vay nợ Nhà nước có quyền quyết định việc sử dụng và trách nhiệm hoàn trả.
Với đặc điểm của tài chính công là các khoản thu chủ yếu mang tính chất không bồi hoàn và bắt buộc; các khoản chi chủ yếu mang tính chất cấp phát không hoàn lại. Trong điều kiện nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường, để sử dụng tiết kiệm và có hiệu quả các nguồn lực, cần phải kết hợp hài hòa giữa các khoản thu có tính bồi hoàn và các khoản thu không có tính bồi hoàn; giữa cấp phát không hoàn lại và các khoản cho vay; giữa các khoản thu bắt buộc theo luật định và các khoản đóng góp tự nguyện của nhân dân, vận dụng hợp lý các nguyên tắc Nhà nước và nhân dân cùng làm với phương châm dân giàu nước mạnh.
Như vậy, tài chính công của Nhà nước phải tạo được nguồn thu cho Nhà nước để bảo đảm các hoạt động của xã hội, vừa phải khuyến khích để cho sản xuất phát triển, bảo đảm công bằng cho toàn xã hội.
Chính sách chi ngân sách Nhà nước được sử dụng như một công cụ nhằm phát huy sức mạnh của nền kinh tế thị trường, đồng thời khắc phục những khuyết tật của thị trường bằng việc đầu tư phát triển kinh tế và giải quyết các vấn đề xã hội. Với việc phát huy các chính sách tài chính công trên cơ sở các đặc điểm nổi bật như phân tích trên đây, tài chính công trở thành một công cụ quan trọng và được Nhà nước như một công cụ điều chỉnh một cách khoa học và linh hoạt trong điều chỉnh các chính sách kinh tế - xã hội.
Mục lục bài viết
- 1. Tài chính công là gì?
- 2. Nội dung của tài chính công
- 3. Đặc điểm, vai trò của tài chính công
- 3.1. Tính chủ thể của tài chính công
- 3.2. Nguồn hình thành thu nhập của tài chính công
- 3.3. Tính hiệu quả của chi tiêu tài chính công
- 3.4. Phạm vi hoạt động của tài chính công
- 4. Yếu tố quyết định sự ra đời của Tài chính công
- 4.1. Nhà nước
- 4.2. Nền kinh tế hàng hóa tiền tệ
- 5. Chức năng của tài chính công
- 6. Các thành phần của tài chính công
1. Tài chính công là gì?
Tài chính công là tổng hợp tất cả các hoạt động thu chi được sử dụng bằng tiền do nhà nước tiến hành. Tài chính công phản ánh hệ thống các quan hệ kinh tế nảy sinh trong quá trình tạo lập cũng như sử dụng các quỹ công. Mục đích là nhằm phục vụ cho thực hiện các chức năng của nhà nước. Đồng thời đáp ứng các nhu cầu và lợi ích chung của toàn thể xã hội.
Ngân sách nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong Tài chính công. Thu của Ngân sách nhà nước được lấy từ mọi lĩnh vực kinh tế, xã hội khác nhau, trong đó thuế là nguồn thu chủ yếu. Chi tiêu của Ngấn sách nhà nước nhằm duy trì sự tồn tại hoạt động của bộ máy nhà nước và phụ vụ thực hiện các chức năng của nhà nước.
2. Nội dung của tài chính công
Ngân sách nhà nước được chia thành cấp ngân sách trung ương và cấp ngân sách địa phương. Ngân sách nhà nước được sử dụng trong các lĩnh vực, mục tiêu khác nhau, nhằm phát triển kinh tế, phát triển văn hóa, giáo dục, y tế, dùng trong an ninh, xã hội, quốc phòng.
Tín dụng nhà nước bao gồm hoạt động đi vay và cho vay của Nhà nước. Tín dụng nhà nước được sử dụng để hỗ trợ ngân sách nhà nước trong các trường hợp cần thiết. Nhà nước động viên các nguồn tài chính tạm thời của các pháp nhân, thể nhân trong xã hội nhằm đáp ứng nhu cầu về nguồn nhà nước trong việc thực hiện các nhiệm vụ phát triển kinh tế- xã hội. Nhà nước thực hiện hoạt động đi vay thông qua con đường phát hành Trái phiếu Chính phủ: phát hành Tín phiếu Kho bạc nhà nước; Trái phiếu Kho bạc nhà nước; trái phiếu công trình; trái phiếu đô thị; công trái quốc gia.
Các quỹ tài chính nhà nước ngoài Ngân sách nhà nước, là các quy tiền tệ tập trung do Nhà nước thành lập, quản lý và sử dụng nhằm cung cấp nguồn lực tài chính cho việc xử lý những biến động bất thường trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội để hỗ trợ cho Ngân sách nhà nước trong trường hợp khó khăn về nguồn tài chính.
Nguồn tài chính được huy động để thành lập các quỹ này đó chính là từ một phần trích từ Ngân sách nhà nước và một phần huy động từ các nguồn tài chính trong xã hội [từ các tổ chức kinh tế, xã hội và các tầng lớp dân cư]. Các quỹ tài chính nhà nước ngoài Ngân sách nhà nước điển hình như Quỹ Dữ trữ nhà nước; Quỹ Dự trữ tài chính; Quỹ Dự trữ ngoại hối do; Quỹ bảo vệ môi trường; Quỹ bảo hiểm xã hội;… Các quỹ này không chịu sự điều chỉnh của Luật Ngân sách nhà nước mà được quản lý theo những quy định riêng.
3. Đặc điểm, vai trò của tài chính công
3.1. Tính chủ thể của tài chính công
Tài chính công do nhà nước sở hữu và nhà nước là một chủ thể duy nhất có quyền quyết định sử dụng các quỹ tiền tệ của Nhà nước. Mọi việc quyết định sử dụng tiền tệ, ngân sách nhà nước đều gắn với bộ máy của nhà nước giúp duy trì sự ổn định, tồn tại và phát huy có hiệu lực của các bộ máy đó. Đồng thời thực hiện những nhiệm vụ liên quan tới nền kinh tế – xã hội được nhà nước đảm nhận.
Đặc điểm về tính chủ thể của tài chính công mang tới nhiều vai trò quan trọng đối với việc đảm bảo về quyền lãnh đạo thống nhất và tập trung của phía Nhà nước. Nó giúp loại trừ được sự chia sẻ và vấn đề phân tán về quyền lực đối với việc điều hành của ngân sách Nhà nước.
3.2. Nguồn hình thành thu nhập của tài chính công
Đặc điểm về nguồn hình thành thu nhập tài chính công mà đại diện là ngân sách nhà nước sẽ có những đặc điểm chủ yếu như sau:
- Thu nhập tài chính công được lấy thông qua các nguồn khác nhau từ trong nước và nước ngoài, dựa vào nhiều lĩnh vực khác nhau từ sản xuất, lưu thông cho tới phân phối. Đặc trưng của nguồn thu nhập này là gắn chặt với kết quả của quá trình hoạt động kinh tế trong nước cũng như sự vận động của một số phạm trù giá trị như giá cả, mức thu nhập, lãi suất.
Đặc điểm này có vai trò quan trọng trong tổng thu nhập tài chính công và cần coi nguồn thu nhập là chủ yếu, đặc biệt là nguồn của cải mới được sáng tạo ra bởi các ngành sản xuất. Bên cạnh các hoạt động sản xuất vật chất thì sản xuất dịch vụ cũng là một nơi tạo ra nguồn tài chính công chủ yếu trong quốc gia và đây là nguồn thu chủ yếu của tài chính công.
- Thu nhập tài chính công được lấy thông qua nhiều hình thức và phương thức khác nhau dựa trên sự tự nguyện và bắt buộc, có hoàn trả và không có hoàn trả, nga giá hoặc không ngang giá.
Ý nghĩa thực tiễn của thu nhập tài chính công này là việc sử dụng những hình thức cũng như là các phương pháp hỗ trợ động viên của tài chính công hợp lý luồn đòi hỏi phải có cả sự xem xét tới tính chất và đặc điểm của mọi hoạt động kinh tế và xã hội.
3.3. Tính hiệu quả của chi tiêu tài chính công
Chi tiêu tài chính là đó là việc phân bổ và sử dụng vốn của nhà nước. Vốn nhà nước ở đây bao gồm quỹ ngân sách nhà nước và quỹ tài chính công ngoài ngân sách nhà nước.
Trong trường hợp sản xuất kinh doanh tại những đơn vị kinh tế cơ sở thì hiệu quả sử dụng vốn sẽ được đánh giá bằng một số chỉ tiêu định lượng như tổng số lợi nhuận đã thu được trong một kỳ, hệ số doanh lợi….
Còn trường hợp sản xuất kinh doanh ở cơ sở, tầm vi mô thì việc đánh giá hiệu quả sử dụng vốn sẽ dựa vào các chỉ tiêu định lượng và sẽ gặp phải một số khó khăn và không cho phép có một cái nhìn toàn diện.
Phần đa, đặc điểm về hiệu quả hoạt động tài chính công sẽ được đánh giá dựa vào hai tiêu thức căn bản nhất đó là kết quả đạt được và chi phí đã bỏ ra.
Nhận thức về đặc điểm này một cách đúng đắn sẽ có ý nghĩa quan trọng trong việc định hướng và sử dụng phù hợp quỹ tiền tệ của nhà nước trong việc xử lý những vấn đề của nền kinh tế vĩ mô.
3.4. Phạm vi hoạt động của tài chính công
Phạm vi hoạt động của tài chính công tương đối là rộng rãi và có tác động tới mọi hoạt động khác nhau, đặc biệt là lĩnh vực kinh tế – xã hội. Thông qua phạm vi này, tài chính công sẽ mang tới khả năng động viên và tập trung một phần nguồn tài chính của quốc gia vào tay nhà nước từ mọi lĩnh vực và chủ thể kinh tế xã hội.
4. Yếu tố quyết định sự ra đời của Tài chính công
Có hai yếu tố tiền đề để quyết định cho sự ra đời của tài chính công đó là nhà nước và nền kinh tế hàng hóa tiền tệ:
4.1. Nhà nước
Nhà nước được ra đời xuất phát từ tính chất khách quan, tuy nhiên được tồn tại dưới tính chất chủ quan. Có hai chức năng chích của nhà nước đó là tổ chức quản lý và trấn áp sự bạo lực. Kinh tế và xã hội là hai lĩnh vực chính do nhà nước tổ chức quản lý. Nhà nước sử dụng chức năng trấn áp nhằm mục đích phục vụ cho nhà nước. Hai cơ quan phục vụ lợi ích nhà nước gồm có Bộ Quốc Phòng và Bộ Công An.
4.2. Nền kinh tế hàng hóa tiền tệ
Sau khi xã hội bắt đầu xuất hiện sẽ xuất hiện sự chiếm hữu về tư liệu sản xuất và sản phẩm. Điều này sẽ khiến cho kinh tế hàng hóa được ra đời. Từ đó tiền tệ cũng bắt đầu được xuất hiện. Xét về mặt hình thức thì tất cả các hoạt động thu chi mỗi ngày từ nhà nước sẽ đi liền với việc tạo lập cũng như sử dụng tài chính công. Mục địch là nhằm đáp ứng cho việc thực hiện chức năng của nhà nước cho việc cung cấp hàng hóa công cho toàn xã hội.
5. Chức năng của tài chính công
Tài chính công có 3 chức năng cơ bản như sau:
- Chức năng phân bổ
Trong nền kinh tế có hai loại hàng hóa đó là hàng hóa tư nhân và hàng hóa công cộng. Hàng hóa tư nhân có một loại độc quyền đối với chính nó. Còn hàng hóa công cộng thì không độc quyền.
Chức năng phân bổ của tài chính công liên quan tới việc phân bổ các hàng hóa công cộng. Chính phủ sẽ thực hiện một số chức năng như duy trì luật pháp, trật tự và phòng chống lại cuộc tấn công của nước ngoài, cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe và giáo dục. Việc thực hiện chức năng phân bổ yêu cầu có một quy mô lớn và phải phân bổ một cách hiệu quả.
- Chức năng phân phối
Ở các quốc gia trên thế giới luôn có sự chênh lệch về thu nhập và sự giàu có. Những bất bình đẳng này gây ra thiệt hại cho xã hội và khiến cho tỷ lệ tội phạm của đất nước tăng. Chức năng phân phối của tài chính công đó là giảm thiểu về những bất bình đẳng trong xã hội ngày càng nhiều càng tốt thông qua việc phân phối lại thu nhập và của cải.
- Chức năng ổn định
Nền kinh tế sẽ phải trải qua thời kỳ bùng nổ và suy thoái, đây được gọi là một chu kỳ kinh doanh bình thường. Tuy nhiên những giai đoạn này lại tạo ra sự bất ổn trong nền kinh tế. Vì thế chức năng bình ổn cả tài chính công đó là loại bỏ hoặc ít nhất là làm giảm đi những biến động kinh doanh này.
6. Các thành phần của tài chính công
Các thành phần của tài chính công sẽ bao gồm những hoạt động có liên quan tới thu ngân sách, chi tiêu hỗ trợ xã hội và thực hiện về các chiến lược tài trợ. Bao gồm những thành phần chính như:
- Thu thuế:Đây là một nguồn thu chính của chính phủ, bao gồm thuế bán hàng, thuế thu nhập, thuế tài sản, thuế bất động sản…
- Ngân sách:Ngân sách là một kế hoạch về những gì mà chính phủ, nhà nước định sx có để chi tiêu trong một năm tài chính.
- Các khoản chi tiêu
Bao gồm tất cả những thứ mà chính phủ thực sự chi tiền như các chương trình xã hội, giáo dục, cơ sở hạ tầng. Phần lớn chi tiêu của chính phủ là hình thức phân phối lại thu nhập hoặc của cải nhằm mục đích mang tới lợi ích cho toàn xã hội.
- Thâm hụt/ thặng dư
Nếu như chính phủ chi tiêu nhiều hơn thì doanh thu sẽ bị thâm hụt. Còn nếu chính phủ có số chi tiêu ít hơn thì số tiền thu được từ thuế sẽ đạt thặng dư.
- Nợ công:Nếu trường hợp chính phủ bị thâm hụt thì sẽ tài trợ một khoản chênh lệch bằng cách vay tiền và nợ quốc gia.