Việc sử dụng thảo dược giúp hỗ trợ trong việc điều trị bệnh đang là một xu hướng không thể thiếu của y học hiện nay. Trong đó các thảo dược giúp hỗ trợ các bệnh gan mật đang nhận được sự quan tâm không nhỏ. Có thể kể đến các loài cây như: Nhân trần, Diệp hạ châu, Bồ bồ, Kế sữa, trong đó không thể không nhắc đến cây Cà gai leo.
1. Cà gai leo – Đặc điểm cần nhớ
1.1. Nhận diện đúng Cà gai leo
Cà gai leo [Solanum procumben Lour.] còn gọi là cà quạnh, cà gai dây, cà quýnh, cà vạnh, thuộc họ Cà [Solanaceae].
Là cây nhỡ leo, sống nhiều năm, dài khoảng 1m hay hơn. Thân có rất nhiều gai, cành xòa rộng, trên phủ lông hình sao.
Lá hình trứng hay thuôn, phía gốc lá hình rìu hay hơi tròn, mép nguyên hay hơi lượn và khía thùy, mặt trên sẫm, mặt dưới nhạt phủ đầy lông tơ màu trắng, có gai.
Hoa màu trắng hoặc tím nhạt, nhị vàng, họp thành xim gồm 2 – 5 hoa. Quả mọng, hình cầu nhẵn, có cuống dài, màu vàng sau đỏ, hạt hình thận màu vàng. Cà gai leo rất dễ bị nhầm với các loại cà khác, có loại gây độc khi sử dụng nên người dùng phải lưu ý thật kĩ.
1.2. Phân bố và bộ phận dùng
Cà gai leo phân bố phân bố tương đối phong phú ở Việt nam, chủ yếu ở trung du và đồng bằng. Cây mọc ở chỗ nhiều ánh sáng, sinh trưởng phát triển tốt, ra nhiều hoa quả. Ngoài ra, còn có khả năng tái sinh bằng hạt hoặc từ các phần thân và gốc còn lại sau khi chặt.
Bộ phận dùng: Rễ và cành lá, thu hái quanh năm, rửa sạch, thái nhỏ, phơi hay sấy khô. Có khi dùng tươi.
2. Có gì trong Cà gai leo?
Cà gai leo đã được nghiên cứu nhiều, trong thân lá và rễ đều chứa các nhóm chất glycoalcaloid, flavonoid, saponin, sterol, acid amin, chất béo…
Hoạt chất có tác dụng quan trọng là glycoalkaloid [solasodine], đây là hoạt chất kháng viêm và bảo vệ gan, do khả năng ức chế sinh tổng hợp collagen và hạn chế sự tạo thành xơ ở một số tổ chức mô liên kết.
Thành phần glycoalkaloid cao nhất nằm trong quả, sau đến lá, rễ và thân.
3. Công dụng điều trị của Cà gai leo
Theo Đông y, dược liệu này có vị hơi the, đắng, tính ấm; có tác dụng tiêu độc, trừ ho, giảm đau, cầm máu. Có thể sử dụng để điều trị các bệnh:
- Ho gà, suyễn
- Bảo vệ tế bào gan, phòng và hỗ trợ điều trị các bệnh lý về gan như viêm gan, xơ gan, gan nhiễm mỡ…
- Giải rượu.
- Tê thấp, đau lưng, nhức mỏi.
- Chữa rắn cắn.
4. Tác dụng dược lý của Cà gai leo
Cà gai leo là thảo dược đã được nghiên cứu hoàn chỉnh, được công nhận có tác dụng trong hỗ trợ phòng và điều trị các bệnh về gan. Các tác dụng sinh học nổi bật như sau:
4.1. Chống viêm
Nghiên cứu thực hiện trên mô hình u thực nghiệm với dạng chiết toàn phần của cà gai leo [15g dược liệu/kg]. Thời gian sử dụng trong 5 ngày đã ức chế tạo u hạt với mức độ tương đương 42,2% so với đối chứng. Kết quả cho thấy cây có tác dụng chống viêm mạn có ý nghĩa.
4.2. Tác dụng trên mô hình xơ gan
Các tế bào gan nếu bị tổn thương liên tục trong một thời gian dài sẽ dẫn đến tình trạng xơ gan. Hiện nay việc điều trị trong xơ gan chủ yếu là làm chậm quá trình xơ, giảm triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng.
Dịch chiết từ dược liệu này đã được nghiên cứu chứng minh có tác dụng ngăn chặn sự phát triển của xơ gan, cả về số lượng và chất lượng; làm giảm lượng colagen, giảm mức độ liên kết ngang và mức độ xơ về mô học.
4.3. Chống oxy hóa
Dịch chiết toàn phần có hoạt tính chống oxy hóa in vitro mạnh ở hầu hết các nồng độ.
4.4. Tác dụng trên hệ miễn dịch
Hệ thống miễn dịch là hệ thống phòng thủ tự nhiên của cơ thể. Nó có vai trò bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân bên ngoài như vi khuẩn, virus… Trong đó tế bào lympho T đóng vai trò quan trọng.
Trong nghiên cứu sử dụng chiết suất từ dược liệu này đều kích thích phát triển tế bào lympho T. Tỉ lệ tăng sinh này cho thấy chiết suất từ dược liệu này không gây độc cho tế bào lympho T.
4.5. Nghiên cứu về độc tính
Đối với bất kì thảo dược trước khi sử dụng, ngoài tác dụng điều trị thì vấn đề được quan tâm hơn cả là độc tính của nó. Liệu việc sử dụng thảo dược này có gây bất lợi gì về lâu dài hay không? Đây là câu hỏi mà bất cứ người dùng nào cũng quan tâm. Các thử nghiệm đã nghiên cứu và chứng minh là an toàn cho người sử dụng.
Cà gai leo đã được thử nghiệm với liều tối đa [300g dược liệu/kg thể trọng]. Được đưa vào dạ dày chuột nhưng không chết. Không xác định được liều LD50, chứng tỏ thuốc có độ an toàn cao.
Thí nghiệm với liều dùng hàng ngày 10g/kg thể trọng và cho uống liên tục trong 30 ngày. Kết quả không gây ra những biến đổi khác thường về các thông số hóa sinh và huyết học so với nhóm chứng không uống thuốc.
5. Các bài thuốc có Cà gai leo
Có thể dùng 20 – 30 g/ngày, sắc uống, có tác dụng bảo vệ và tăng cường chức năng gan. Ngoài ra Cà gai leo trong dân gian cũng được kết hợp với các vị thuốc khác để điều trị các bệnh:
5.1. Chữa tê thấp, đau lưng, nhức mỏi
- Rễ cà gai leo, rễ xấu hổ, thổ phục linh, rễ cỏ xước, kê huyết đằng, rễ cỏ tranh, mỗi vị 16g. Sắc uống.
- Rễ cà gai leo, rễ cỏ xước, kê huyết đằng, rễ tầm xuân, vỏ chân chim, mỗi vị 20g. Sắc uống.
- Rễ cà gai leo, rễ lá lốt, quýt rừng, rễ gạc, rễ xuyên tiêu, cốt khí củ, mỗi vị 20 – 30g. Sắc uống
5.2. Chữa ho gà
Rễ cà gai leo [10g], lá chanh [30g]. Sắc uống làm 2 lần trong ngày
5.3. Giải rượu
Có thể dùng rễ sát vào răng trong lúc uống hoặc uống nước sắc từ cây.
5.4. Chữa rắn cắn
Theo kinh nghiệm dân gian Lào, khi bị rắn cắn mà vết thương sưng tấy nhức nhối, để cấp cứu kịp thời, có thể lấy 30 – 50g rễ cà gai leo tươi, rửa sạch, giã nhỏ hòa với khoảng 200ml nước đun sôi để nguội, chắt nước cho người bị nạn uống tức thì. Ngày uống 2 lần.
Sang ngày sau, tiếp tục cho uống nước sắc của rễ phơi khô [10 – 30g], rễ khô, chặt nhỏ, sao vàng, nấu với 600ml nước còn 200ml. Mỗi ngày uống 2 lần. Dùng 3 – 5 ngày là khỏi hẳn.
Tóm lại, Cà gai leo là dược liệu quý trong kho tàng thuốc Nam, có tác dụng hỗ trợ điều trị hiệu quả các bệnh lý về gan. Tuy nhiên, người dùng cần chú ý trong việc chọn đúng thảo dược để đạt kết quả tốt nhất. Trước khi sử dụng lâu dài, cần tham khảo ý kiến bác sĩ chuyên môn để được tư vấn kĩ càng. Hãy để lại thắc mắc dưới phần bình luận. YouMed luôn sẵn sàng hỗ trợ!
Nhận thấy tác dụng tuyệt vời của cây cà gai leo trong việc điều trị bệnh gan, hiện nay nhiều hộ gia đình đã trồng cà gai leo nhằm tăng thêm thu nhập nhưng kiểu trồng còn tự phát, chưa đạt được năng suất cao như mong đợi và thành phẩm chưa đủ đảm bảo tiêu chuẩn dược liệu để dùng chữa bệnh. Bài viết dưới đây sẽ giới thiệu đặc tính của cây cà gai leo, cách trồng sao cho năng suất cao nhất.
1. Đặc tính sinh trưởng của cà gai leo
Cây cà gai leo là loại cây nhỏ, sống nhiều năm, thân dài phân nhiều cảnh nhỏ, lá hình thoi, mặt trên nhẵn, mặc dưới có lông, có gai ở gân lá.
Cây cà gai leo thường phân bố chủ yếu ở vùng đồng bằng và trung du, thích hợp với các vùng nắng nhiều, đất pha cát, thoát nước nhanh, không ngập úng. Cây thường mọc tập trung nhiều cá thể, lẫn trong các lùm bụi quanh làng. Cây ưu mọc chỗ nhiều ánh sáng, sinh trưởng phát triển tốt, ra nhiều hoa quả, cho chất lượng cao.
Nguồn cà gai leo ở Việt Nam tương đối phong phú, dọc ven biển, từ các tỉnh Hải Phòng trở vào có thể khai thác mỗi năm vài chục tấn nguyên liệu. Tuy nhiên, do mỗi vùng có thổ nhưỡng hoàn toàn khác nhau, điều kiện khí hậu, đất đai khác biệt dẫn đến không phải cà gai leo ở đâu cũng đạt chất lượng, tiêu chuẩn để làm thuốc.
Cà gai leo đủ tiêu chuẩn làm thuốc thường là cà gai leo mọc ở các vùng ven biển Thanh Hóa, Quảng Ngãi, Bình Thuận… những nơi đất thường có tỉ lệ cát tương đối lớn, thoát nước nhanh, 6 tháng trong năm nắng gắt kèm gió nóng, là điều kiện thuận lợi cho cà gai leo phát triển và cho hàm lượng dược liệu tốt nhất.
2. Mô hình trồng cà gai leo mới đạt năng suất và hàm lượng hoạt chất cao nhất
Hiểu rõ đặc tính của cây cà gai leo, công ty Tuệ Linh đã đi khảo sát và lựa chọn được vùng Triệu Sơn – Thanh Hóa và Nghĩa Hành – Quảng Ngãi là hai nơi có điều kiện thổ nhưỡng thích hợp, trước đây đã có nhiều cây mọc tự nhiên, cho hàm lượng dược chất lớn. Nếu xây dựng vùng dược liệu tại đây hứa hẹn sẽ cho sản lượng cao, nguyên liệu dồi dào cho quá trình làm thuốc.
Vì vậy, từ năm 2010 Tuệ Linh đã xây dựng vườn Cà gai leo quy mô tại Nghĩa Hành – Quảng Ngãi, với sản lượng 1.600 tấn nguyên liệu tươi/ năm. Với nhu cầu ngày càng tăng, năm 2015, công ty Tuệ Linh đã cho mở mô hình và nhân rộng tại huyện Triệu Sơn – Thanh Hóa để đáp ứng nhu cầu dược liệu tươi, cũng như các sản phẩm chất lượng từ Cà Gai Leo của công Tuệ Linh. Số lượng sản phẩm ra thị trường lớn đòi hỏi Tuệ Linh phải có một đội ngũ kĩ sư lành nghề cũng như một quy trình chuẩn để sản phẩm luôn đạt chất lượng, luôn cho hiệu quả điều trị cao nhất.
Đầu tiên là phải kể đến quá trình chọn giống. Cách đây 1 thập kỷ, nhóm kĩ sư của Tuệ Linh đã rong ruổi khắp các tỉnh miền trung để tìm được mẫu cà gai leo đạt chất lượng dược liệu để về nhân giống bằng phương pháp sinh học. Giống đã có, vùng nuôi trồng đã có nhưng để làm sao có được dược liệu có hàm lượng dược chất cao, an toàn lại là một câu chuyện khác.
Quá trình gieo, trồng cây con được chọn vào tháng 2 và 3 hàng năm, đất phải được yêu cầu đã lên luống, kèm phủ bạt nilong để giữ ẩm cho đất cũng như hạn chế cỏ dại phát triển. Sau 6 tháng chăm sóc, bởi hệ thống tưới nhỏ giọt, trừ sâu hại an toàn, Cà gai leo sẽ cho thu hoạch vụ đầu tiên. Thời điểm thu hoạch cũng là lúc cây ra nhiều hoa, bắt đầu đậu quả là cho hàm lượng dược chất cao nhất.
Dù diện tích lên đến hàng trăm hecta nhưng quá trình thu hoạch vẫn phải diễn ra hết sức quy củ, các lỗ thu hoạch sẽ được đánh số, kiểm định chất lượng dược liệu tươi. Nếu đạt tiêu chuẩn thì mới chuyển vào bước tiếp theo để chế biến.
Dược liệu tươi đạt chuẩn được được rửa qua bể rửa 3 ngăn, dược liệu đầu ra đã sạch hết đất, bụi bẩn được đem phơi khô trên hệ thống dàn phơi lưới, thoáng gió. Dược liệu phơi đạt chất lượng thành phầm khi độ ẩm trong dược liệu