1] Về nguyên nhân xâm lược của giặc Xiêm và giặc Thanh
Giặc Xiêm trong chiến dịch Rạch Gầm - Xoài Mút [RG - XM] và giặc Thanh trong chiến dịch Ngọc Hồi - Đống Đa [NH - ĐĐ] đều có ý đồ chiếm lấy nước ta. Từ thế kỷ XVII, bọn phong kiến Xiêm đã có tham vọng “Đông tiến”, xâm chiếm Chân Lạp [Campuchia], nhiều lần cho quân cướp phá Hà Tiên và một số nơi ven biển Tây Nam bộ của nước ta. Còn bọn phong kiến Thanh luôn ấp ủ mưu đồ bành trướng xuống phía Nam. Việc nhà Thanh xua quân xâm lược nước ta là hệ quả tất yếu của chính sách bành trướng, bá quyền nước lớn đã được hình thành từ rất sớm trong lịch sử Trung Quốc.
Thế nhưng, để che đậy bộ mặt xâm lược, phi nghĩa, cả giặc Xiêm và giặc Thanh đều vin vào cớ là, do có sự cầu viện của Nguyễn Ánh và Lê Chiêu Thống, nên mới đưa quân sang xâm lược nước ta.
2] Về đối tượng của hai chiến dịch RG - XM và NH - ĐĐ
Cả giặc Xiêm và giặc Thanh đều là những kẻ thù hùng mạnh và hung hãn của dân tộc ta. Vào thế kỷ XVIII, vương quốc Xiêm là một trong những nước có tiềm lực kinh tế, quân sự hùng mạnh nhất ở Đông Nam Á; từng chiếm đóng Chân Lạp, Lào, một phần Mã Lai; xâm lấn Miến Điện và Đàng Trong của đất nước ta; cũng như tranh chấp trên biển với Java [Indonesia]. Còn giặc Thanh, dưới thời Thanh Càn Long, đang ở vào giai đoạn cực thịnh: kinh tế, quân sự có sự phát triển vượt bậc với lãnh thổ rất rộng lớn và dân số đông nhất thế giới. Trung Quốc lúc đó là nước hùng mạnh nhất Châu Á. Vào cuối thế kỷ 18, dân tộc ta phải đương đầu với hai kẻ thù như thế; nên cuộc chiến đấu giữ nước của nhân dân ta diễn ra rất gay go và ác liệt.3] Về việc rút lui chiến thuật của nghĩa quân Tây Sơn khi mở đầu chiến dịch
Tháng 7 năm Giáp Thìn [8-1784], giặc Xiêm đổ bộ lên Rạch Giá. Lực lượng của chúng lúc này còn rất sung mãn. Trong khi đó lực lượng nghĩa quân Tây Sơn đóng ở vùng đất Gia Định ít hơn so với quân địch. Do đó, dưới sự chỉ huy của phò mã Trương Văn Đa và Đô đốc Nguyễn Trấn, nghĩa quân Tây Sơn vừa tiến hành một số trận đánh; vừa tổ chức lui binh chiến thuật. Rồi sau đó, cấp báo về đại bản doanh của Bộ chỉ huy nghĩa quân đóng ở Quy Nhơn; để chờ đại quân vào tiến hành cuộc phản công chiến lược, đánh bại quân Xiêm. Trong chiến dịch NH - ĐĐ [1789], trước thế mạnh ban đầu của giặc Thanh, sau một vài trận nhỏ có tính cách thăm dò, nghĩa quân Tây Sơn đồn trú tại Bắc Hà theo kế sách của Ngô Thời Nhiệm tạm rút lui về Tam Điệp [Ninh Bình]. Từ đây, tướng Tây Sơn là Ngô Văn Sở cho người cấp tốc lên đường vào Phú Xuân, báo tin giặc dữ cho Nguyễn Huệ biết để ông kịp thời lên kế hoạch tác chiến diệt địch. Các cuộc rút lui chiến thuật của nghĩa quân Tây Sơn có các tác dụng: - Thứ nhất, thăm dò lực lượng và khả năng tác chiến của đối phương; - Thứ hai, tiêu diệt một phần sinh lực địch; - Thứ ba, bảo toàn lực lượng nghĩa quân; - Thứ tư, làm cho bọn địch sinh ra chủ quan, kiêu ngạo, đánh giá thấp nghĩa quân; để từ đó mất cảnh giác, không chu đáo trong phòng bị, tạo điều kiện cho nghĩa quân đánh bại bọn chúng; - Thứ năm, từ chỗ chủ quan, kiêu ngạo, bọn địch đi đến hành động cướp của, giết người, hãm hiếp phụ nữ, lộng hành, ngang ngược. Điều ấy, đã làm cho nhân dân thấy rõ bộ mặt xấu xa của bọn cướp nước và bè lũ bán nước; để từ đó, hết lòng ủng hộ nghĩa quân Tây Sơn trong việc đánh giặc giữ nước và bảo vệ cuộc sống yên lành của nhân dân.4] Hành quân thần tốc - nét độc đáo của quân Tây Sơn
Từ Quy Nhơn, Nguyễn Huệ chỉ huy hạm thuyền, men theo bờ biển đi về hướng Nam tiến đến đóng ở Mỹ Tho chỉ mất có 15 ngày trên một hải trình dài hơn 700km. Từ Phú Xuân, Quang Trung chỉ huy nghĩa quân Tây Sơn hành quân ra Bắc hà với độ dài khoảng 600 km chỉ mất có khoảng 20 ngày. Lúc bấy giờ, hành quân như vậy được xem là thần tốc. Sở dĩ nghĩa quân đạt được điều ấy là do: - Thứ nhất, nghĩa quân có tính kỷ luật cao; - Thứ hai, sự tổ chức tài giỏi của các tướng lĩnh nghĩa quân mà người đứng đầu là Nguyễn Huệ - Quang Trung; - Thứ ba, có nhiều thuyền với trọng tải lớn để vận chuyển quân; - Thứ tư, sự thuận lợi của thời tiết, v.v…5] Bổ sung quân số trên đường hành tiến và hậu cần tại chỗ
Trên đường hành quân tiến vào Mỹ Tho đánh giặc Xiêm hay ra Bắc hà đánh giặc Thanh, Nguyễn Huệ đều tổ chức tuyển quân ở các địa phương để tăng cường quân số; đồng thời, vận động nhân dân đóng góp hậu cần để nuôi quân đánh giặc. Việc Nguyễn Huệ thành công ở công tác này biểu hiện tính quần chúng nhân dân rất rộng rãi và đi vào chiều sâu của phong trào Tây Sơn; đồng thời, nó cũng phản ánh công tác quốc phòng của chính quyền Tây Sơn đã tổ chức tốt ở cấp cơ sở.6] Đánh nhanh thắng nhanh và tiêu diệt triệt để - tư tưởng chiến lược chủ động của nhà quân sự kiệt xuất Nguyễn Huệ
Trong chiến dịch RG - XM, tính từ lúc nổ ra trận đánh cho đến khi kết thúc thắng lợi thuộc về phía nghĩa quân Tây Sơn, trận thủy chiến này chỉ diễn ra trong vòng có một ngày [đêm 9 tháng 12 rạng ngày 10 tháng 12 năm Giáp Thìn nhằm [đêm 19 rạng ngày 20 - 01- 1785]; kết quả là 300 chiến thuyền Xiêm bị đánh đắm và bị thiêu hủy hoàn toàn, 2 vạn quân thuỷ của địch cũng bị tiêu diệt gần hết; và kể từ sau trận này, “Người Xiêm tuy bề ngoài thì miệng nói khoác, nhưng trong lòng thì sợ quân Tây Sơn như sợ cọp” [Đại Nam thực lục].
Còn chiến dịch NH - ĐĐ mở đầu đêm 30 - 12 năm Mậu Thân [đêm 25- 1-1789] và kết thúc thắng lợi bằng việc giải phóng thành Thăng Long vào ngày 5 - 1 năm Kỷ Dậu [30 -01 - 1789]. Như vậy, chiến dịch NH - ĐĐ chỉ diễn ra có 5 ngày đêm; và trong ngần ấy thời gian, nghĩa quân đã trãi qua cuộc chiến đấu vô cùng ác liệt, tiêu diệt và làm tan rã 29 vạn quân Thanh xâm lược; còn bản thân tên chủ tướng Tôn Sĩ Nghị kinh hoàng đến mức ngựa không kịp đóng yên, giáp không kịp mặc, vứt bỏ cả ấn tín trốn chạy về nước.7] Sử dụng lối đánh hoả công tiêu diệt kẻ thù
8] Kiên quyết thực hiện thế bao vây
Chiến dịch RG - XM mang tính chất phục kích và thủy chiến; trong khi đó, chiến dịch NH - ĐĐ lại là chiến dịch nổi rõ lên tính công kích và bộ chiến. Tuy vậy, cả hai chiến dịch đều giống nhau ở một chỗ là, Nguyễn Huệ và nghĩa quân Tây Sơn đã thực hiện thế bao vây chặt chẽ quân thù, khiến cho cơ may chạy thóat của bọn chúng còn rất ít. Trong chiến dịch RG - XM, thủy quân Tây Sơn thực hiện thế bao vây bằng cách chặn đầu ở rạch Xoài Mút khóa đuôi ở Rạch Gầm và kiểm soát chặt các cù lao Thới Sơn, Phú Túc để ngăn địch tháo chạy qua ngã Bến Tre.Trong chiến dịch NH - ĐĐ, để thực hiện thế bao vây đối với quân Thanh, Nguyễn Huệ đã chia quân ra làm 5 đạo, trong đó, 3 đạo tấn công trực tiếp vào thành Thăng Long, 1 đạo tiến ra Hải Dương và 1 đạo tiến lên Bắc Giang để chặn đuờng rút lui của địch. Kết quả, cả quân Xiêm và quân Thanh gần như bị tiêu diệt hoàn toàn.
***
Hai chiến dịch RG - XM [1785] và NH - ĐĐ [1789] giành được thắng lợi rực rỡ. Với RG - XM và NH - ĐĐ, nhân dân ta đã đập tan hành động cướp nước và bán nước của bọn giặc Xiêm - Nguyễn Ánh và của bọn giặc Thanh - Lê Chiêu Thống, củng cố thêm một bước nền thống nhất quốc gia, bảo vệ vững chắc nền độc lập và lãnh thổ của đất nước.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Tiền Giang, Chiến thắng Rạch Gầm - Xoài Mút, Nxb Tiền Giang, 1985.
2. Nguyễn Lương Bích - Phạm Ngọc Phụng, Tìm hiểu thiên tài quân sự của Nguyễn Huệ, Nxb Quân đội nhân dân, 2006.
3. Nguyễn Phan Quang, Phong trào Tây Sơn và anh hùng dân tộc Quang Trung, NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh, 2005.
4. Văn Tân, Cách mạng Tây Sơn, Nxb Khoa học xã hội, 2004.
5. Quách Tấn - Quách Giao, Nhà Tây Sơn, Nxb Thuận Hóa, 2001.
6. Tạ Chí Đại Trường, Việt Nam thời Tây Sơn: Lịch sử nội chiến 1771 - 1802, Nxb Công an nhân dân, 2007.
7. Ủy ban Khoa học xã hội, Lịch sử Việt Nam [tập 1], Nxb Khoa học xã hội, 1971.
Di tích lịch sử Rạch Gầm - Xoài Mút gắn liền với chiến công hiển hách của dân tộc ta chống quân Xiêm [1785], diễn ra trên đoạn sông Tiền từ Rạch Gầm đến Xoài Mút [nay thuộc xã Kim Sơn, huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang]. Trận đánh Rạch Gầm - Xoài Mút là bằng chứng khẳng định cho tài thao lược của người anh hùng áo vải Nguyễn Huệ và sức mạnh của phong trào Tây Sơn - phong trào nông dân đảm nhận sứ mạng bảo vệ đất nước, chống giặc ngoại xâm.
Nửa sau thế kỷ XVIII, trong bối cảnh Trịnh – Nguyễn phân tranh, nhiều cuộc khởi nghĩa của nông dân đã nổ ra ở cả Đàng Trong và Đàng Ngoài. Năm 1771, phong trào Tây Sơn [ấp Tây Sơn - miền Tây phủ Quy Nhơn cũ] xuất hiện, phát triển mạnh mẽ, trở thành cuộc cách mạng nông dân có quy mô rộng lớn. Trong bước đường cùng, chúa Nguyễn đã phải cầu cứu ngoại hòng cứu vãn tình thế. Nhân thời cơ này, vua Xiêm [Thái Lan] Chakki I cử 5 vạn quân, gồm 3 vạn bộ binh và 2 vạn thủy binh sang xâm lược nước ta.
Đêm ngày 19 rạng sáng ngày 20/01/1785, từ Trà Tân - cách Rạch Gầm khoảng 15km về phía thượng nguồn, quân Xiêm dưới sự chỉ huy của Chiêu Tăng với 300 chiến thuyền, xuôi dòng tấn công vào Mỹ Tho. Vừa qua khỏi Rạch Gầm, toàn bộ chiến thuyền Xiêm bị lọt vào trận địa mai phục của quân Tây Sơn. Nguyễn Huệ trực tiếp đốc chiến… Mọi cố gắng chống cự của giặc đều bị đập tan, các chiến thuyền bị đánh chìm hoặc bốc cháy. Kết quả, gần 5 vạn quân Xiêm - Nguyễn bị tiêu diệt, hơn 300 chiến thuyền Xiêm bị nhấn chìm, tàn quân giặc phải liều chết mở đường máu mới thoát được thân, chạy bộ qua Chân Lạp.
Di tích chiến thắng Rạch Gầm - Xoài Mút hiện nay là các công trình được xây dựng trên địa điểm diễn ra sự kiện lịch sử năm xưa, gồm các hạng mục: cổng, tường rào, tượng đài [phòng trưng bày số 1], phòng trưng bày số 2 và nhà cổ Nam bộ [phòng trưng bày số 3].
Cổng: rộng 4,1m, cao 6,61m, trên trụ cổng và tường rào bao bọc chung quanh di tích được làm theo dạng hình thuyền bên trên và bên dưới song sắt trang trí hình sóng nước.
Tượng đài Chiến thắng Rạch Gầm - Xoài Mút: bằng đồng, nặng 20 tấn cao 8m, đứng trên bệ tượng bê tông cao 10m, thể hiện 3 nhân vật gồm: Nguyễn Huệ với tư thế tay đang tuốt gươm, mặt nhìn thẳng ra sông Tiền [nơi xảy ra trận đánh]; 02 tượng khác ở phía dưới, được tạc hình dạng ngồi, gồm 01 tượng người đang chèo thuyền [biểu trưng cho người dân Định Tường đang chèo thuyền] và 01 tượng người đang gương cung bắn [tượng trưng cho nghĩa quân Tây Sơn].
Phòng trưng bày số 1: nằm ngay phía dưới tượng đồng, xây dựng theo hình thuyền chiến, có diện tích 135m2. Mặt tường ngoài trang trí dãy phù điêu bằng đồng có chiều rộng 0,8m, nặng 6 tấn, với hoa văn, họa tiết chim lạc, hình người cầm khiên chiến đấu [được lấy nguyên mẫu từ Trống đồng Đông Sơn]... Trong phòng trưng bày các hiện vật, vũ khí của nghĩa quân Tây Sơn và quân Xiêm. Đa số hiện vật trưng bày ở đây được tìm thấy dưới lòng sông nơi xảy ra trận đánh. Ngay giữa phòng, trưng bày một mỏ neo bằng gỗ sao, cao 3,39m, nặng hơn 200kg, có niên đại cách ngày nay khoảng 200 năm [được giám định bằng phương pháp C14] được nhân dân phát hiện năm 1990, trên sông Tiền đoạn gần doanh trại quân Xiêm đóng đại bản doanh [nay là khu vực vàm Trà Tân, huyện Cai Lậy tỉnh Tiền Giang]. Trên hai vách tường đầu hồi, trang trí 2 bức phù điêu các loại cây trái và chim muông ở địa phương, vách tường hai bên trang trí 2 bức tranh ghép gốm, nội dung tranh miêu tả quá trình khẩn hoang, lập ấp của cư dân Việt thế kỷ 17 vùng Định Tường xưa [nay là Tiền Giang] - trận thủy chiến Rạch Gầm - Xoài Mút và khúc khải hoàn.
Phòng trưng bày số 2: tổng diện tích 132m2, diện tích trưng bày 93,5m2. Nội dung trưng bày diễn biến trận đánh Rạch Gầm – Xoài Mút.
Từ cửa phòng trưng bày số 2, đi 20m về phía sông Tiền là cầu tàu của khu di tích, là nơi đón khách tham quan du lịch đường thủy và cũng là nơi du khách ngắm sông Tiền - nơi xảy ra trận thủy chiến năm xưa, để tưởng nhớ về một chiến công lẫy lừng, oanh liệt.
Nhà cổ Nam bộ [phòng trưng bày số 3]: nằm cách tượng đài 10m về phía trái [hướng Đông]. Đây là ngôi nhà cổ 03 gian, xây dựng từ năm 1927, tái hiện hình ảnh ngôi nhà vườn cổ Nam Bộ. Trong nhà cổ có trưng bày một số hiện vật liên quan đến chiến thắng Rạch Gầm - Xoài Mút.
Chiến thắng Rạch Gầm - Xoài Mút lấy mốc thời gian là ngày 20/01/1785 để làm lễ kỷ niệm. Vào các năm chẵn, lễ hội được tỉnh Tiền Giang tổ chức với quy mô lớn, các năm khác do huyện Châu Thành tổ chức. Lễ hội diễn ra tại di tích bao gồm: mít tinh, biểu diễn văn nghệ, xiếc, bóng chuyền, các trò chơi dân gian như kéo co, nhảy bao bố, bơi bắt vịt, bịt mắt đập nồi; các cuộc thi nấu bánh tét, nấu xôi, nấu cơm trong lúc hành quân… Trong các hoạt động phát huy giá trị di tích, nổi bật là chương trình “Bước chân thần tốc” do tỉnh Tiền Giang và Đài truyền hình thành phố Hồ Chí Minh phối hợp tổ chức trong nhiều ngày, từ Rạch Gầm đi các tỉnh lân cận, đã thu hút hàng chục ngàn người tham gia, được phát sóng trong chương trình của nhiều đài truyền hình, tái hiện hình ảnh hào hùng của đội quân Tây Sơn trong chiến trận Rạch Gầm - Xoài Mút và chiến trận Ngọc Hồi - Đống Đa, nhằm giáo dục truyền thống yêu nước, tự hào dân tộc đến công chúng.
Với những giá trị đặc biệt, Di tích lịch sử Địa điểm chiến thắng Rạch Gầm- Xoài Mút [huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang] đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt theo Quyết định số 2408/QĐ-TTg ngày 31/12/2014 Thủ tướng Chính phủ./.
Khắc Đoài [Theo Hồ sơ tư liệu Cục Di sản văn hóa]