Lễ hội Hoa Ban Điện Biên là một hoạt động văn hóa có ý nghĩa sâu sắc với đồng bào dân tộc Thái ở Điện Biên và đặc biệt gắn liền với Chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954.
Điện Biên, xứ xở của hoa Ban, loài hoa đặc trưng của núi rừng Tây Bắc, loài hoa gắn liền với đời sống của nhân dân nơi đây từ trong truyền thuyết tới tập tục sinh hoạt văn hóa thường ngày.
Tương truyền rằng, khi xưa xứ “Mường Trời” có người con gái tên Ban xinh đẹp nhất bản người Thái. Nàng đem lòng yêu chàng trai bản tên Khum nhà nghèo, giỏi săn bắn, chăm làm và tốt bụng. Nhưng “ải, êm” [bố, mẹ] nàng lại hứa gả Ban cho con trai Tạo mường nhà giàu nhất bản, lười biếng lại vừa thọt vừa gù. Ngày cưới nàng với con trai Tạo mường đã được ấn định mà Khum đi bẫy thú ở rừng sâu chưa về. Đêm đó, Ban đã buộc khăn Piêu ở cầu thang rồi một mình băng núi, băng rừng đi tìm người yêu. Nàng đi mãi.. đi mãi… rồi kiệt sức và nàng chết ngay bên sườn đồi. Tại nơi nàng chết, người ta thấy có một loài hoa trắng muốt, hương thơm dịu ngọt. Dân bản tin rằng đó là nàng Ban đã hóa thân thành loài hoa ấy. Loài hoa mang biểu tượng của sự sống, của tình yêu trường tồn bất diệt. Cánh hoa trắng muốt như thể hiện tình yêu son sắt thủy chung của nàng Ban đối với chàng Khum. Dù bám rễ vào núi cao khô cằn hay trải qua cả một mùa đông lạnh giá, cứ xuân về những cánh rừng Ban lại trổ bông, nhựa sống như dồn hết cho những cánh hoa khiến cho loài hoa này không chỉ mộc mạc, hoang sơ mà còn thanh khiết, say đắm, quyến rũ.
Lễ hội hoa Ban được tổ chức vào tháng 3 dương lịch khi hoa Ban nở trắng núi rừng Tây Bắc. Lễ hội thể hiện nét văn hóa, tâm linh trong đời sống tinh thần của đồng bào dân tộc Thái với tâm nguyện thỉnh bái “Then”-vị thần tối cao của người Thái; thỉnh bái “nàng Ban”-nữ thần biểu thị cho sự trinh trắng của người thiếu nữ Thái và tình yêu đôi lứa thủy chung…phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, vạn vật đơm hoa, kết trái, cho lứa đôi hạnh phúc và phù hộ cho cuộc sống của dân bản luôn đầm ấm, yên vui.
Ngày trẩy hội là dịp thanh niên trai gái gặp nhau, hò hẹn, tâm tình, vui hội hái hoa, sôi nổi với những trò diễn độc đáo. Âm vang nhộn nhịp của tiếng pí, tiếng khèn, tiếng trống chiêng, con trai thổi khèn, con gái dập dìu múa điệu xòe. Các chàng trai thi nhau trèo lên các cây ban hái hoa, trao tặng cho người con gái mà mình thương mến. Ở bên dưới, các cô gái lấy giỏ đón những bông hoa do người con trai mà họ ưng thả xuống. Con trai thả hoa, con gái đón hoa thay cho lời trao duyên ngầm, ý nhị mà tình tứ. Đã thành thông lệ, tháng 3 hàng năm Điện Biên tổ chức Lễ hội Hoa Ban nhằm tôn vinh, bảo tồn các loại hình di sản văn hóa dân tộc tỉnh Điện Biên gắn với phát huy tiềm năng du lịch, phát triển kinh tế, xã hội của tỉnh. Lễ hội hoa Ban cũng là hoạt động gắn với chiến thắng lịch sử “Lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu” trên mảnh đất Điện Biên Phủ trong mùa Ban nở 1954, một chiến thắng đã khiến cả thế giới hướng về mảnh đất địa đầu Tây Bắc Việt Nam với ánh nhìn cảm phục, ngưỡng mộ.
Đến với Điện Biên, du khách không những được ngược dòng lịch sử tìm hiểu về những trận đánh oai hùng năm xưa mà còn được hòa mình vào không khí của Lễ hội Hoa Ban, thưởng thức những tinh hoa văn hóa ẩm thực, nghe truyền thuyết về loài hoa và trải nghiệm cuộc sống sinh hoạt thường ngày của người dân bản địa.
Lễ hội Hoa Ban là sự kiện văn hóa, thể thao và du lịch tiêu biểu của tỉnh Điện Biên được tổ chức thường niên nhằm giới thiệu văn hóa truyền thống đặc trưng, tiêu biểu của nhân dân các dân tộc vùng Điện Biên và Tây Bắc, quảng bá tiềm năng, vẻ đẹp của mảnh đất, con người Điện Biên đến đông đảo nhân dân, du khách trong nước và quốc tế.
Trải qua 6 mùa Lễ hội, hình ảnh Hoa Ban đã trở thành biểu tượng, gắn liền với con người, mảnh đất nơi đây và trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng của tỉnh Điện Biên. Mùa lễ hội cũng là điểm hẹn của nhân dân và du khách để ngắm hoa Ban rợp trời Tây Bắc, để hòa mình vào không khí Lễ hội và trải nghiệm các trò chơi dân gian, thưởng thức các món ăn của người bản địa. Hơn hết để khám phá và cảm nhận văn hóa đặc sắc và nét riêng, vốn có của cộng đồng các dân tộc tỉnh Điện Biên.
Lễ hội hoa Ban năm 2020 sẽ được tổ chức từ ngày 13/3 - 16/3/2020 tại thành phố Điện Biên Phủ, tỉnh Điện Biên với nhiều hoạt động văn hóa, thể thao, du lịch phong phú, đa dạng như: Cuộc thi ảnh, video clip về Điện Biên; Diễu hành văn hoá đường phố; Trình diễn trang phục truyền thống các dân tộc; Không gian văn hóa vùng cao; Giao lưu, trải nghiệm các môn thể thao dân tộc như: Tó má lẹ, Đi cà kheo, Tù le, Ném còn, Đẩy xe đạp thồ, Tải đạn, ... Trong khuôn khổ Lễ hội sẽ diễn ra 02 chương trình nghệ thuật vào đêm khai mạc với chủ đề “Đêm hội Hoa Ban” [tối 13/3] và chào mừng thành công của Lễ hội [tối 16/3]. Mỗi hoạt động là một không gian văn hóa đa sắc màu, được tổ chức công phu, mang đậm dấu ấn các dân tộc tỉnh Điện Biên.
Bên cạnh đó nhiều hoạt động khác cũng được tổ chức tại các huyện, thị xã ngay từ đầu năm 2020 như: Lễ hội đua thuyền đuôi én thị xã Mường Lay [tháng 1], Lễ hội Thành Bản Phủ huyện Điện Biên [tháng 3], Lễ Gạ Ma Thú huyện Mường Nhé [tháng 4].