Thế nào là NGHỆ SĨ? Ở nước ngoài họ có định nghĩa về danh xưng này khác với Việt Nam không? Qua tìm hiểu, sự khác biệt đầu tiên là về khái niệm ngôn ngữ.
Trong tiếng Anh, đối tượng sáng tạo và hay thì gọi là nghệ sĩ [artitst]. Nó xuất phát từ chữ ART [nghệ thuật]. Riêng chữ "nghệ thuật" trong tiếng Việt thì không phái sinh thành "nhà nghệ thuật" được mà phải là nhà thơ, nhà văn, họa sĩ... còn tiếng trong tiếng Anh, mỗi "nhà" đều có từ để chỉ như tiếng Việt đồng thời thêm artitst nữa.
Khái niệm nghệ thuật ở nhiều quốc gia trên thế giới gồm có 5 lĩnh vực chính : tranh, tượng, kiến trúc, âm nhạc, thơ ca [giờ có thêm: phim, ảnh, video, gốm sứ, in...]. Và khái niệm nghệ sĩ trong tiếng Anh bao trùm lên toàn bộ các lĩnh vực kể trên. Trong tiếng Việt khái niệm này hẹp hơn, ví dụ kiến trúc sư thì ít khi được gọi là nghệ sĩ.
Để khép lại tuyến bài này, Báo Gia đình & Xã hội đã có cuộc trò chuyện cùng Tiến sĩ - nhạc sĩ Phạm Việt Long với chủ đề xung quanh hai từ NGHỆ SĨ.
Thưa Tiến sĩ - Nhạc sĩ Phạm Việt Long, nhiều năm gần đây, danh xưng NGHỆ SĨ được sử dụng khá phổ biến để chỉ người hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật. Theo ông, thế nào thì được gọi là NGHỆ SĨ?
- Theo nghĩa thông thường thì danh xưng NGHỆ SĨ là để chỉ những người hoạt động chuyên nghiệp trong lĩnh vực nghệ thuật. Như vậy, cứ ai hoạt động chuyên nghiệp trong lĩnh vực nghệ thuật thì người đó là nghệ sĩ.
Tuy vậy, cần hiểu nghĩa của từ ở phạm vi rộng và sâu hơn. Đã hoạt động chuyên nghiệp thì nghệ sĩ phải có tính chuyên nghiệp. Chuyên nghiệp ở việc được đào tạo bài bản về ngành nghệ thuật mà nghệ sĩ hoạt động, phải có năng lực nghệ thuật hơn người bình thường và có đủ tư cách nghệ sĩ khiến cho hoạt động của họ có tác động tích cực đối với cuộc sống.
Là người hoạt động ở nhiều lĩnh vực: Sáng tác, nghiên cứu, giảng dạy... ông thấy quan niệm về danh xưng này có đang bị thay đổi?. Liệu có một sự "phổ cập" hay "viết lại khái niệm" của từ NGHỆ SĨ trong tương lai?.
- Tôi nghĩ, danh xưng này không thay đổi theo thời gian, nhưng nội hàm của nó sẽ thay đổi để phù hợp với thời đại. Ví dụ, việc đào tạo, xưa kia là truyền nghề giữa cá thể nghệ sĩ với cá thể môn đệ thì bây giờ đào tạo theo trường lớp cho cả một đội ngũ, với bằng cấp đàng hoàng. Hoặc, các tiêu chuẩn đạo đức xã hội thay đổi theo thời đại thì đạo đức của nghệ sĩ cũng có sự thay đổi.
Như vậy, không có việc viết lại khái niệm NGHỆ SĨ theo hướng ‘’phổ cập”. Nhưng, trên thực tế, danh xưng này cũng như nhiều danh xưng khác đã bị "tầm thường hóa", bị gán ghép tùy tiện cho các cá thể trong xã hội.
Người làm được vài bài thơ kiểu "con cóc" lập tức được gọi là NHÀ THƠ. Người viết được mấy ca khúc theo kiểu tự hát ra rồi nhờ người khác ký xướng âm hộ, qua biểu diễn của ca sĩ, được một số người thích, lập tức trở thành NHẠC SĨ. Rồi thì "ông hoàng", "bà chúa", "di-va"... trở thành "nhãn hàng" của nhiều NGHỆ SĨ, tuy họ không đạt các chuẩn như tôi nói ở phần đầu.
TS, Nhạc sĩ Phạm Việt Long
Rất nhiều ca sĩ trẻ chỉ sau một cuộc thi hoặc một vài bài hát, MV lập tức được mệnh danh là Nghệ Sĩ. Vậy theo ông, làm thế nào để đánh giá về "hàm lượng nghệ sĩ" trong một người hoạt động nghệ thuật?.
- Cùng với sự dân chủ hóa đời sống và xã hội hóa các lĩnh vực hoạt động, chuẩn đánh giá các đối tượng cũng phong phú hơn, đa dạng hơn, xuất hiện nhiều đỉnh cao hoặc đồng đỉnh cao, chứ không bó hẹp như trước.
Do vậy, những danh xưng nghệ sĩ tiêu biểu, giải thưởng bình chọn... xuất hiện và được một bộ phận xã hội thừa nhận là việc dễ hiểu. Thế nhưng, phải hiểu: Những danh hiệu ấy chỉ mang tính chất bộ phận, không phải là danh hiệu chính thống.
Để đảm bảo "hàm lượng", chất nghệ sĩ trong một người hoạt động nghệ thuật, người nghệ sĩ phải có năng khiếu, thực tài, phải được đào tạo bài bản, phải có phẩm chất tốt, có ý thức đem nghệ thuật đóng góp vào sự phát triển lành mạnh của đời sống tinh thần.
Ở thời đại hiện nay, liệu thước đo về nghệ thuật có thay đổi?. Chúng ta nên căn cứ vào đánh giá chuyên môn hay số lượng công chúng?.
- Chúng ta cần căn cứ vào cái không biến đổi để biến đổi. Tức là, những chuẩn mực cơ bản của nghệ sĩ như tôi đã nói ở trên là mực thước thì không thay đổi dù nội dung của nó có thể thay đổi theo thời gian.
Những điểm không thay đổi là chất lượng nghệ thuật [từng ngành chuyên môn có chuẩn cụ thể], đạo đức nghệ sĩ, còn cái có thể thay đổi là những biểu hiện cụ thể của những chuẩn mực ấy. Ví dụ, trong nghệ thuật ca hát, trước đây ta chỉ chú ý tới nghệ thuật bác học hoặc dân gian, thì nay chú ý tới cả nghệ thuật đường phố, nghệ thuật đại chúng. Hoặc trước đây nhạc vàng bị cấm, nay hồi sinh với tên gọi Bolero, và các nghệ sĩ theo đuổi dòng nhạc này có sân chơi, có danh hiệu và giải thưởng mới.
Còn đánh giá nghệ thuật, cần kết hợp cả hai cách đánh giá, đó là đánh giá chuyên môn và đánh giá theo số lượng công chúng. Không nên cứ thấy một người nào đấy, tác phẩm nào đấy có số lượng công chúng hâm mộ đông đảo thì vội cho đó là tuyệt đỉnh.
Cũng không nên khăng khăng ngộ nhận rằng tác phẩm đỉnh cao, nghệ sĩ đỉnh cao thì công chúng không hiểu nên ít hâm mộ. Cùng với việc giáo dục nghệ thuật trong nhà trường, ngoài xã hội, nâng cao năng lực thẩm mỹ của công chúng, thì dần dần chúng ta sẽ hợp lưu được hai dòng chảy là chất lượng nghệ thuật và sự hâm mộ của công chúng, khiến cho việc tôn vinh nghệ sĩ, tác phẩm đúng đắn hơn.
Xin trân trọng cảm ơn ông!
Tiến sĩ - nhạc sĩ Phạm Việt Long từng công tác nhiều năm ở Bộ Văn hóa sau đó giữ cương vị Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty Sách Việt Nam, Tổng biên tập Tạp chí điện tử Văn Hiến Việt Nam, tham gia thành lập và trong Ban lãnh đạo Nhà xuất bản Dân Trí. Ngoài lĩnh vực âm nhạc, ông còn xuất bản nhiều tác phẩm nghiên cứu, sáng tác văn học và giành nhiều giải thưởng cao quý. Năm 2016, nhạc sĩ vinh dự nhận giải thưởng loại A của Hội Nhạc sĩ Việt Nam trao tặng cho cuốn sách chuyên luận âm nhạc "Hát mãi Trường Sa ơi".
Thành Nam [thực hiện]
Một nghệ sĩ là một người tập thể dục nghệ thuật và sản xuất các tác phẩm nghệ thuật. Định nghĩa của thuật ngữ, do đó, sẽ được liên kết với những gì được hiểu bởi nghệ thuật .
Từ ars Latin, nghệ thuật bao gồm sự thể hiện của cảm giác, cảm xúc và ý tưởng thông qua các nguồn nhựa, ngôn ngữ hoặc âm thanh. Khái niệm này cho phép bao gồm những sáng tạo mà con người tạo ra để thể hiện tầm nhìn nhạy cảm của mình về thế giới thực hoặc tưởng tượng.
Khái niệm nghệ thuật đã thay đổi trong suốt lịch sử và, với nó, ý nghĩa của nghệ sĩ. Những người đàn ông thời tiền sử đã vẽ các hang động của Altamira, ví dụ, ngày nay được coi là nghệ sĩ. Các nghệ nhân thời trung cổ, các nhà điêu khắc thời Phục hưng và các kiến trúc sư Hy Lạp cũng là các nghệ sĩ, cũng như các họa sĩ, nhà điêu khắc, nhạc sĩ, nhà văn và nhà văn hiện tại.
Trong số nhiều loại nghệ sĩ tồn tại, chúng ta sẽ phải làm nổi bật các nhà thơ, tiểu thuyết gia, nhà kịch, họa sĩ, nhà điêu khắc, nhạc sĩ, ca sĩ ...
Rất rộng là danh sách các lớp nghệ sĩ tồn tại và cũng rất rộng lớn về các nhân vật vì phẩm chất của họ trong bất kỳ nghệ thuật nào đã trở thành những cột mốc xác thực trong lịch sử thế giới. Trong số đáng kể nhất sẽ là như sau:
Leonardo da Vinci. Tính linh hoạt và chất lượng cao của anh ấy trong mỗi loại hình nghệ thuật anh ấy thực hành là hai trong số những đặc điểm chính của người đàn ông đã trở thành một nhân vật quan trọng trong thời Phục hưng. Trong số các tác phẩm quan trọng nhất của ông sẽ là làm nổi bật các bức tranh như "La Gioconda" hoặc "Bữa ăn tối cuối cùng", mà không quên bản vẽ của "Người đàn ông Vitruvian".
Michelangelo Trong lĩnh vực hội họa, kiến trúc và điêu khắc được nghệ sĩ này đặc biệt nhấn mạnh, người đã trở thành một trong những nhân vật quan trọng nhất mọi thời đại. Vào thời Phục hưng, nhân vật này đã có mặt và đã cho chúng ta những tác phẩm như "Nhà nguyện Sistine", Vương cung thánh đường San Pedro hay "David".
Diego Velázquez, Cervantes, Picasso, Mozart hay Beethoven là những nghệ sĩ khác đã trở thành những nhân vật không thể chối cãi, người đã đi vào lịch sử vì tài năng, phẩm chất và tác phẩm của họ, phản ánh rằng họ là những thiên tài thực sự của hội họa, văn học hay âm nhạc.
Có thể phân biệt giữa mỹ thuật và các biểu hiện nghệ thuật nhỏ khác. Theo nghĩa này, định nghĩa của nghệ sĩ cũng sẽ đi vào chơi. Một người chuyên vẽ tranh biếm họa hoặc truyện tranh có thể được coi là một nghệ sĩ bởi một số người, trong khi những người khác sẽ không đưa nó vào danh mục.
Cũng có những phẩm chất khác nhau trong các tác phẩm nghệ thuật. Một bức tranh, nói chung, là một phần của nghệ thuật. Nhưng không phải tất cả những người vẽ tranh đều nhận được biệt danh của họa sĩ. Trong một số trường hợp, ngay cả một đối tượng cũng có thể tự xác định mình là một nghệ sĩ mặc dù không nhận được sự công nhận xã hội như vậy.
Cần lưu ý rằng nghệ thuật gắn liền với thực tiễn của con người vì nó có ý định thẩm mỹ hoặc biểu tượng. Một số sở thú hoặc huấn luyện viên đã tạo ra những con vật như cá heo hay khỉ vẽ tranh, mặc dù khó có ai có thể coi chúng là nghệ sĩ.
Trong clip xin lỗi nghệ sỹ Trung Dân, Hương Giang Idol có nhắc đến hai từ “nghệ sỹ”. Nhiều người cho rằng, giọng ca này đã hơi tự tin khi “vơ” danh xưng ấy cho mình dù bản thân chưa hề xứng đáng.
Bản thân nghệ sỹ Trung Dân sau khi chấp nhận lời xin lỗi của giọng ca trẻ này đã nói rằng: “Tôi nghĩ sự cố xuất phát từ nền tảng văn hóa. Văn hóa là phạm trù rất lớn. Qua sự việc của tôi và Hương Giang cùng nhiều vấn đề trong giới showbiz chúng ta nhìn nhận một điều là văn hóa chúng ta có lỗ hổng lớn. Thôi thì nó hổng thì mình vá, nó hư thì mình sửa...". Nhiều người cho rằng, cái “lỗi hỏng” cần “sửa” và “vá” mà nam nghệ sỹ lớn tuổi đề cập đến chính là việc loạn danh xưng nghệ sỹ. Ai cũng có thể tự vỗ ngực xưng mình là nghệ sỹ khi bản thân họ chưa hiểu hết giá trị của hai chữ thiêng liêng này.
Thực tế, trong các gameshow truyền hình hiện nay, rất nhiều người hoạt động trong lĩnh vực giải trí luôn xưng mình là nghệ sỹ, khiến cho khái niệm này bị lẫn lộn giá trị. Bởi ai cũng biết, nghệ sỹ không chỉ đơn giản là những người hoạt động nghệ thuật hoặc có sản phẩm nghệ thuật mà nó được định danh bằng nền tảng văn hóa và vị thế trong lòng công chúng. Có những người hoạt động nghệ thuật đã lâu nhưng chưa chắc đã phải là nghệ sỹ. Cũng có những người dù mới chỉ có đôi ba sản phẩm nghệ thuật nhưng trong lòng công chúng họ đã là nghệ sỹ thực thụ.
Những chia sẻ của NSND Trần Hiếu, NSƯT Trần Ly Ly và ca sỹ Hoàng Bách dưới đây góp phần làm sáng rõ hơn về khái niệm “nghệ sỹ”.
NSND Trần Hiếu:
Theo tôi, nghệ sỹ là danh xưng được quần chúng nhân dân hoặc chính quyền công nhận đối với những người có nhiều hoạt động nghệ thuật hoặc hoạt động nghệ thuật chuyên nghiệp lâu năm. Thời của chúng tôi, khi chưa được công nhận là Nghệ sỹ Ưu tú, chẳng ai dám nhận mình là nghệ sỹ cả. Làm như thế xấu hổ lắm.
Bản thân tôi, chỉ đến khi được Nhà nước phong là Nghệ sỹ Ưu tú, Nghệ sỹ Nhân dân tôi mới dám nhận mình là nghệ sỹ, trước đó tôi chỉ dám nhận mình là ca sỹ thôi. Tức danh xưng nghệ sỹ là do quần chúng hoặc do chính quyền thừa nhận chứ không phải vỗ ngực tự phong là thành nghệ sỹ được. Nếu ai mới hoạt động nghệ thuật, chưa có thành tích gì, chưa có cống hiến gì, chưa được ai công nhận… mà nhận mình là nghệ sỹ thì sẽ loạn mất. Để được gọi là nghệ sỹ đâu phải đơn giản như thế.
Ngày nay, tôi thấy ai cũng có thể xưng mình nghệ sỹ nọ, nghệ sỹ kia… khiến cho khái niệm này bị dễ dãi hoá, tầm thường hoá.
NSƯT Trần Ly Ly:
Việc tự xưng mình nghệ sỹ là quyền của mỗi người, không ai cấm được. Tuy nhiên, điều quan trọng chính là lòng tự trọng của người đó khi khoác lên mình hai chữ “nghệ sỹ”. Trong một xã hội văn minh, việc tự xưng không có ý nghĩa gì, quan trọng là quần chúng nhân dân có coi người đó là nghệ sĩ hay không.
Theo tôi, nghệ sỹ là những người hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật nhưng phải ở nghĩa là sáng tạo ra những sản phẩm nghệ thuật chân chính hoặc là những người có kĩ năng [skill] đóng góp vào các sản phẩm nghệ thuật một cách chuyên nghiệp. Chúng ta nên hiểu, việc tham gia sáng tạo sản phẩm nghệ thuật phải được đánh giá xem đó có phải là sản phẩm nghệ thuật không đã. Nghĩa là công chúng thưởng thức/hội đồng nghệ thuật/nhà tri thức nghệ thuật thẩm định xem có phải là nghệ thuật không rồi mới xem xét anh đã xứng tầm để được phong là nghệ sỹ chưa. Nếu chưa có làm được như thế mà tự nhận mình là nghệ sỹ thì chỉ làm trò cười cho người đời.
Tôi cho rằng, việc tầm thường hóa các tác phẩm nghệ thuật sẽ kéo theo những nghệ sĩ không phải là nghệ sĩ. Và như thế, thế giới nghệ thuật sẽ sản sinh ra những thứ dễ dãi, tầm thường, rẻ rúng… Mình coi mình là nghệ sĩ nhưng cần là trí thức nghệ sĩ. Ra thế giới thấy ở mình còn nghèo tri thức lắm.
Trên thế giới, danh xưng nghệ sỹ cao quý lắm vì không phải ai cũng làm được. Nghệ thuật là lĩnh vực nằm trong thượng tầng kiến trúc.
Ca sỹ Hoàng Bách:
Theo tôi, nghệ sỹ không phải một nghề, không phải một danh hiệu mà là một dạng tính cách, hành vi... Nếu thấy có ai đó nhận mình là nghệ sỹ, không thể trách họ được bởi ai cũng có thể là nghệ sỹ nếu họ thấy mình có nghệ sỹ tính, kiểu như sống đời nghệ sỹ hoặc hành xử nghệ sỹ. Nấu ăn giỏi cũng là nghệ sỹ, vẽ tranh bậy giỏi cũng là nghệ sỹ.
Với tôi, khái niệm nghệ sỹ với người bình thường không có ranh giới, khoảng cách hoặc sự phân biệt. Theo tôi, nghệ thuật hoặc giải trí chuyên nghiệp mới là một nghề.
Có nhiều người làm nghệ thuật chuyên nghiệp nhưng chưa chắc đã là nghệ sĩ. Người ta gọi là entertainer [làm ngành giải trí, nghề giải trí], còn nghệ sỹ không hẳn là một nghề. Vì thế, chúng ta nên thay đổi quan niệm về hai chữ “nghệ sỹ” cho đúng với thực tế.
Ở Việt Nam có nhiều người được phong là Nghệ sỹ Ưu tú, Nghệ sỹ Nhân dân… nhưng với tôi đó chưa hẳn đã là nghệ thuật mà có yếu tố chính trị. Vì thế, tôi không bàn sâu về vấn đề này.
Hà Tùng Long [ghi]